Trải qua 89 năm xây dựng và phát triển, báo chí cách mạng Việt Nam đã thực sự thể hiện được vai trò xung kích, đi đầu trên mặt trận tư tưởng văn hóa, góp phần ổn định chính trị xã hội, tạo điều kiện cho sự phát triển đất nước. Giờ đây, báo chí tiếp tục giữ vai trò xung kích trong cuộc đấu tranh chống các biểu hiện tiêu cực, tham nhũng, lãng phí, bảo vệ quyền lợi của nhân dân; góp phần giữ gìn uy tín, nâng cao vai trò của Đảng, Nhà nước, củng cố, tăng cường niềm tin chính trị của nhân dân với Đảng và Nhà nước.

Vai trò của báo chí trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng

Tham nhũng là một hiện tượng xã hội gắn liền với sự ra đời và tồn tại của Nhà nước. Nó xảy ra ở tất cả các quốc gia, không phân biệt chế độ chính trị, kể cả nước giàu và nước nghèo, nước phát triển và nước đang phát triển hoặc kém phát triển. Tham nhũng là hành vi lạm dụng quyền lực của những người có chức vụ, quyền hạn để tư lợi. Vì vậy, muốn chống tham nhũng có hiệu quả phải có cơ chế giám sát, kiểm soát chặt chẽ việc lạm dụng quyền lực nhà nước để tham nhũng và phải sử dụng quyền lực nhà nước để hạn chế tối đa việc lạm dụng quyền lực nhà nước của những kẻ tham nhũng.

Để cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng đạt hiệu quả không phải chỉ có quyết tâm chính trị của toàn Đảng, toàn dân, toàn quân mà phải có hệ thống những giải pháp kiên quyết, mạnh mẽ, đồng bộ trên nhiều phương diện từ tư tưởng, chính trị đến kinh tế. Trong những giải pháp đó, vấn đề tăng cường vai trò giám sát của xã hội đối với hoạt động của bộ máy nhà nước và những người có chức quyền trong bộ máy đó, kịp thời phát hiện và chỉ ra những lỗ hổng trong cơ chế, chính sách, pháp luật; những hành vi mờ ám mang danh lợi ích tập thể để tham nhũng… đang là một đòi hỏi cấp thiết. Một trong những lực lượng xã hội đã và đang làm tốt nhiệm vụ này, góp phần quan trọng vào công cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng chính là báo chí.

Theo quy định của Luật Báo chí Việt Nam, báo chí nước ta có một số nhiệm vụ cơ bản sau:

Thông tin trung thực về tình hình trong nước và thế giới phù hợp với lợi ích của đất nước và của nhân dân;

Tuyên truyền, phổ biến, góp phần xây dựng và bảo vệ đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, thành tựu của đất nước và thế giới theo tôn chỉ, mục đích của cơ quan báo chí; góp phần ổn định chính trị, nâng cao dân trí, đáp ứng nhu cầu văn hóa lành mạnh của nhân dân, bảo vệ và phát huy truyền thống tốt đẹp của dân tộc, xây dựng và phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa, tăng cường khối đoàn kết toàn dân, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa;

Phản ánh và hướng dẫn dư luận xã hội; làm diễn đàn thực hiện quyền tự do ngôn luận của nhân dân;

Phát hiện, nêu gương người tốt, việc tốt, nhân tố mới; đấu tranh phòng, chống các hành vi vi phạm pháp luật và các hiện tượng tiêu cực xã hội khác.

Những nhiệm vụ cơ bản đó giúp báo chí nước ta thực hiện tốt các chức năng: thông tin; tư tưởng - văn hóa; giáo dục, định hướng dư luận xã hội; tham gia việc hoạch định chính sách; tham gia quản lý, giám sát xã hội và phản biện xã hội;…

Báo chí tiến hành giám sát và phản biện xã hội chủ yếu đối với hoạt động của các cơ quan quản lý nhà nước. Biểu hiện cụ thể của chức năng này là: theo dõi, phát hiện và cảnh báo đối với những quyết sách chưa phù hợp của những cơ quan công quyền, từ đó góp phần điều chỉnh và hoàn thiện dần hoạt động của hệ thống chính trị. Chính chức năng này đã giúp cho báo chí trở thành một vũ khí quan trọng của Đảng, Nhà nước và nhân dân ta trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng.

Nói về chức năng phản biện xã hội của hệ thống báo chí, thông tin đại chúng, Nghị quyết Đại hội XI của Đảng, nêu rõ: “Chú trọng nâng cao tính tư tưởng, phát huy mạnh mẽ chức năng thông tin, giáo dục, tổ chức và phản biện xã hội của các phương tiện thông tin đại chúng vì lợi ích của nhân dân và đất nước...”(1)

Phản biện xã hội là hoạt động diễn hằng ngày và rất sớm trong xã hội loài người. Nó giúp mỗi một cá nhân hay những chủ thể quyền lực loại bỏ cái sai và đưa ra những quyết định đúng. Phản biện là công cụ để tạo ra nền dân chủ, mà dân chủ là chìa khoá cho sự phát triển vững bền. Với chức năng phản biện xã hội, báo chí đóng một vai trò rất quan trọng trong việc phát hiện và đấu tranh chống những hành vi vi phạm trong hoạt động của bộ máy nhà nước, nhất là tệ nạn tham nhũng. Báo chí vừa có tác dụng cảnh báo những nơi có nguy cơ tham nhũng, vừa tham gia phát hiện và tạo nên dư luận mạnh mẽ, đòi hỏi các cơ quan trong bộ máy nhà nước phải hoàn thiện các giải pháp để phòng ngừa, ngăn chặn và xử lý tham nhũng.

Không chỉ là một trong những kênh thông tin quan trọng trong công tác phòng, chống tham nhũng, báo chí còn là công cụ hữu hiệu trong việc thúc đẩy xem xét, xử lý nhanh, đúng pháp luật hành vi tham nhũng, là phương tiện góp phần bảo đảm hiệu quả trong hoạt động phòng, chống tham nhũng. Trên thực tế, khi báo chí lên tiếng về những vụ việc tham nhũng thì các cơ quan có thẩm quyền thường vào cuộc nhanh hơn để xem xét, xử lý. Thông qua việc cung cấp thông tin, báo chí đã góp phần thúc đẩy hoàn thiện cơ chế quản lý, chấn chỉnh sai phạm, tăng cường hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước. Thực tế thời gian qua cho thấy, chính nhân dân và báo chí là trợ thủ đắc lực cho các cơ quan công quyền trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng. Chính dư luận xã hội và báo chí đã tạo áp lực xã hội yêu cầu việc thực thi các biện pháp phòng, chống tham nhũng phải được vận hành một cách tích cực và có những kết quả rõ ràng.

Kết quả nghiên cứu về tham nhũng do Văn phòng Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng, Thanh tra Chính phủ và Ngân hàng thế giới (WB) công bố tháng 11-2012 có một khuyến nghị quan trọng là “tôn trọng hơn nữa vai trò của báo chí, truyền thông trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng”. Theo đó, với hơn 5.000 mẫu lấy ý kiến, có 82% số cán bộ công chức và 84% lãnh đạo doanh nghiệp được hỏi cho rằng báo chí đã phát hiện được nhiều vụ tham nhũng trước khi các cơ quan chức năng vào cuộc. Khoảng 93% tổng số người được hỏi cho hay họ biết đến tham nhũng qua báo chí. Hầu hết các đối tượng được khảo sát coi báo chí là một đồng minh hết sức quan trọng trong phòng, chống tham nhũng. Các kết quả nghiên cứu này dẫn đến đề xuất: Vừa phải tạo điều kiện cho báo chí tiếp cận thông tin, vừa phải bảo đảm cho báo chí phát huy mạnh hơn nữa vai trò giám sát, phản biện xã hội trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng.

Báo chí nước ta là tiếng nói của Đảng, Nhà nước, của các tổ chức chính trị - xã hội, là diễn đàn của các tầng lớp nhân dân, thực sự đóng vai trò ngày càng to lớn đối với sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Mỗi tác phẩm báo chí, đặc biệt là những bài liên quan đến phòng, chống tham nhũng, luôn tác động mạnh đến tâm tư, tình cảm của người dân, góp phần định hướng dư luận xã hội, định hướng tư tưởng, xác lập thái độ, hành vi có trách nhiệm của mỗi công dân đối với sự phát triển của đất nước. Báo chí là một chủ thể khơi nguồn phản biện xã hội một cách nhanh nhất. Hoạt động giám sát, phản biện xã hội mạnh mẽ từ báo chí đã tạo áp lực thúc đẩy các cơ quan chức năng nâng cao tinh thần trách nhiệm trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng.

Thực tế cho thấy, các chủ trương, quyết sách PCTN dù nghiên cứu kỹ lưỡng đến đâu, khi đem ra thực thi vẫn còn thiếu sót. Báo chí giúp bổ túc những khiếm khuyết đó. Thời gian qua, có khá nhiều vấn đề phức tạp, nhạy cảm mới nảy sinh trong công tác phòng, chống tham nhũng mà các cơ quan quản lý nhà nước không nắm bắt hết và không nắm bắt kịp thời. Nhờ thông tin và vai trò phản biện xã hội của báo chí, các cơ quan chức năng mới có thể nắm bắt, phát hiện những khiếm khuyết, qua đó điều chỉnh, hoàn thiện cơ chế, chủ trương, quyết sách phòng, chống tham nhũng theo hướng ngày càng hợp lý và hiệu quả hơn.

Thời gian qua cho thấy báo chí đã phát hiện được khá nhiều vụ tham nhũng. Xã hội rất đồng thuận và ủng hộ công tác phòng, chống tham nhũng nói chung và báo chí phòng, chống tham nhũng nói riêng. Nhưng nhìn chung, chúng ta vẫn chưa có biện pháp hữu hiệu để bảo vệ các nhà báo khi tham gia trực tiếp vào quá trình phòng, chống tham nhũng.

Gần đây xảy ra nhiều vụ việc một số cá nhân, đơn vị xúc phạm nhân phẩm, danh dự nhà báo; ngang nhiên thu giữ phương tiện hành nghề của nhà báo; thậm chí hành hung, đe dọa tính mạng, sức khỏe của nhà báo khi nhà báo tham gia điều tra, nắm thông tin về các vụ việc tiêu cực, tham nhũng. Trong khi đó, các cơ quan chức năng, cơ quan bảo vệ pháp luật chưa kịp thời lên tiếng hoặc chưa có giải pháp để bảo vệ nhà báo tích cực phòng, chống tham nhũng.

Vì những lý do khác nhau, một số cơ quan nhà nước vẫn còn e ngại trước sự tham gia phòng, chống tham nhũng của báo chí. Thậm chí, việc thông tin đôi khi chưa chính xác hoặc không đúng thời điểm đã gây khó khăn cho các cơ quan báo chí trong việc phát hiện và góp phần đề xuất giải pháp xử lý các vụ việc tham nhũng. Về phương diện pháp lý, cho đến nay vẫn chưa có quy định cụ thể nào quy định báo chí được tiếp cận thông tin đến đâu trong quá trình tác nghiệp, viết bài điều tra, phản ánh về hối lộ, tham nhũng. Nhà báo khi tham gia điều tra các vụ việc tiêu cực, tham nhũng dưới sự chỉ đạo của cơ quan báo chí vẫn chưa được coi là thi hành công vụ.

Đội ngũ phóng viên, biên tập viên ở nhiều cơ quan báo chí chưa thường xuyên được tập huấn, bổ túc kiến thức, tăng cường giao lưu với các cơ quan chức năng để nâng cao nghiệp vụ góp phần làm tốt hơn nhiệm vụ tham gia phòng, chống tham nhũng.

Công tác tuyên truyền về phòng, chống tham nhũng trên báo chí, nhất là báo chí ở các địa phương, thời gian qua tuy có nhưng chưa thường xuyên và thiếu chuyên sâu. Mảng thông tin tuyên truyền, phổ biến các chủ trương, chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước về phòng, chống tham nhũng còn ít; tỷ lệ tin, bài nêu gương điển hình trong phòng, chống tham nhũng còn thưa thớt. Nhiều cơ quan báo chí chưa chủ động tạo ra các diễn đàn để người dân trao đổi, thảo luận, chia sẻ quan điểm và đối thoại với lãnh đạo chủ chốt của địa phương, các ban, ngành Trung ương về hoạt động phòng, chống tham nhũng.

Các tin, bài về phòng, chống tham nhũng chủ yếu là thông tin về các vụ việc, vụ án tham nhũng; còn rất ít những bài viết phân tích về nguyên nhân và đề xuất các giải pháp phòng, chống tham nhũng; cá biệt còn có những bài báo viết về tham nhũng nhưng chỉ thể hiện thông tin một chiều, phản ánh không đầy đủ, không đúng bản chất vụ việc, vụ án tham nhũng, phản ánh thiếu khách quan, thiếu trung thực, thậm chí phản ánh sai, thái quá một số vụ án tham nhũng, gây tác động xấu trong dư luận xã hội.

Quan điểm và một số giải pháp

Đề cập đến vai trò của báo chí trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng, Kết luận số 21-KL/TW của Hội nghị Trung ương 5 khóa XI về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí đã nêu rõ: “Tiếp tục đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục và có chính sách truyền thông đúng đắn, phát huy vai trò và trách nhiệm của báo chí trong phòng, chống tham nhũng, lãng phí”.

Điều 86 Luật Phòng, chống tham nhũng quy định: “Nhà nước khuyến khích cơ quan báo chí, phóng viên đưa tin phản ánh về vụ việc tham nhũng và hoạt động phòng, chống tham nhũng; cơ quan báo chí có trách nhiệm biểu dương tinh thần và những việc làm tích cực trong công tác phòng, chống tham nhũng; lên án, đấu tranh với những người có hành vi tham nhũng; tham gia tuyên truyền, phổ biến pháp luật về phòng, chống tham nhũng; cơ quan báo chí, phóng viên có quyền yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền cung cấp thông tin, tài liệu liên quan đến hành vi tham nhũng; cơ quan báo chí, phóng viên phải đưa tin trung thực, khách quan”.

Trên cơ sở định hướng của Đảng, quy định của pháp luật về vai trò của báo chí trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng, thời gian tới, các cơ quan Đảng, Nhà nước, các tổ chức chính trị - xã hội, hội, đoàn, các cơ quan báo chí từ Trung ương đến địa phương cần quan tâm thực hiện tốt một số giải pháp sau:

- Đối với Nhà nước

Cần có giải pháp mạnh mẽ hơn trong bảo đảm quyền tác nghiệp của báo chí. Để bảo đảm quyền tiếp cận thông tin của nhà báo, các cơ quan chức năng cần thực thi nghiêm túc và thực chất quy chế người phát ngôn. Thực tế hiện nay khi tác nghiệp, các nhà báo gặp rất nhiều khó khăn trong tiếp cận thông tin, nhất là thông tin liên quan đến các vụ việc có dấu hiệu tham nhũng. Song song đó, phải hết sức chú trọng đến những biện pháp bảo vệ các nhà báo trong quá trình tác nghiệp phòng, chống tham nhũng.

Để Luật Phòng, chống tham nhũng thực sự đi vào cuộc sống thì không thể thiếu một cơ chế giám sát của quần chúng, của dư luận xã hội, của báo chí. Vì thế, cần tạo ra một cơ chế để báo chí có thể thực hiện tốt hơn nữa chức năng, nhiệm vụ và vai trò giám sát ở từng công đoạn phòng, phát hiện, điều tra, kiến nghị xử lý hành vi tham nhũng.

- Đối với nhà báo, cơ quan báo chí

Hoạt động báo chí ở nước ta, suy cho cùng, đều hướng đến mục tiêu phục vụ nhân dân, phục vụ cách mạng, vì lợi ích của xã hội, của đất nước, của chế độ xã hội chủ nghĩa mà chúng ta đang xây dựng. Trong cuộc chiến phòng, chống tham nhũng gay go, phức tạp và quyết liệt hiện nay, nhà báo không chỉ dũng cảm, đấu tranh không khoan nhượng với những kẻ tham nhũng mà còn phải có trí tuệ, bản lĩnh để bảo vệ cái tốt, cái tích cực, góp phần động viên toàn xã hội cùng tham gia phòng, chống tham nhũng, tạo môi trường tốt cho sự phát triển của đất nước. Muốn làm được điều đó, nhà báo phải trung thực, tôn trọng sự thật, nói và viết đúng sự thật. Những bài viết phòng, chống tham nhũng có tác động đến dư luận xã hội rất lớn, từ đó ảnh hưởng đến đời sống, tâm tư, tình cảm của mọi tầng lớp trong xã hội. Nếu nhà báo không trung thực, không khách quan khi viết những tin, bài về phòng, chống tham nhũng sẽ tạo ra ảnh hưởng rất xấu đối với xã hội, hậu quả khôn lường.

Bên cạnh đó, khi thông tin về các vụ việc tham nhũng, báo chí cần tuân thủ luật pháp; thực hiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của mình theo đúng quy định của pháp luật. Cần xác định rõ, khi thông tin về hoạt động của các cơ quan bảo vệ pháp luật, báo chí không làm thay chức năng của các cơ quan nhà nước. Báo chí phải khách quan trong việc phản ánh hoạt động của cơ quan bảo vệ pháp luật vì mục tiêu chung là làm sáng tỏ vụ việc, vì lợi ích của nhân dân, của đất nước, của Đảng, của chế độ, vì trách nhiệm với bạn đọc, với xã hội. Có như vậy báo chí mới phát huy tốt vai trò của mình trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng.

Mỗi người làm báo phải luôn ra sức tự học tập, rèn luyện, tu dưỡng về kỹ năng làm báo, đạo đức nghề nghiệp, hiểu biết tốt về luật pháp, thực sự có tầm trí tuệ, nhân văn và bản lĩnh để có thể vững vàng trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng vốn đầy cam go và cám dỗ. Hội Nhà báo Việt Nam, Hội Nhà báo các địa phương, lãnh đạo các cơ quan báo chí cần phối hợp mở các lớp tập huấn về báo chí với cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng; tăng cường tạo điều kiện cho các nhà báo Việt Nam giao lưu, học hỏi kinh nghiệm với báo chí các nước để nâng cao hơn nữa hiệu quả đấu tranh phòng, chống tham nhũng trên báo chí. Đồng thời, mỗi cơ quan báo chí phải mạnh mẽ trong việc phòng, chống tham nhũng, tiêu cực ngay trong nội bộ mình.

Tinh thần chống tiêu cực, trong đó có phòng, chống tham nhũng, trên báo chí là “chống để xây”. Yêu cầu đặt ra với những người làm báo nước ta là phải luôn chú trọng phát hiện, biểu dương, đề cao những nhân tố mới, những gương “người tốt, việc tốt” điển hình trên tất cả các lĩnh vực. Điều đó đòi hỏi báo chí phải có trách nhiệm tạo diễn đàn nêu gương tốt, việc tốt trong phòng, chống tham nhũng, góp phần động viên các tầng lớp nhân dân tham gia vào mặt trận phòng, chống tham nhũng, tạo ra phong trào toàn dân tham gia phòng, chống tham nhũng; góp phần xây dựng Đảng ta ngày càng trong sạch vững mạnh; xây dựng Nhà nước ta là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân./.

------------------------------------------------

(1) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tr 225

Huy Vũ
Nguồn: TCCS