Liên hiệp các Hội khoa học, kĩ thuật Việt Nam (VUSTA) và các hội thành viên là một trong những tổ chức được giao quyền tư vấn và phản biện (PB) xã hội, đặc biệt là đối với những dự án, các công trình nghiên cứu KH tầm quốc gia. Những năm qua, VUSTA đã đưa ra một số PBKH giúp Nhà nước tiết kiệm hàng nghìn tỉ đồng. Đó là công trình thay nước Hồ Tây, xây dựng Thủy điện Sơn La, đường Hồ Chí Minh qua rừng Cúc Phương, di tích khảo cổ học 18 Hoàng Diệu (Hà Nội), xây dựng sân golf ở các vùng đất lúa...
Cách đây hơn 8 năm, VUSTA đã lên tiếng về dự án Thủy điện Sơn La gây xôn xao dư luận. Khi đó, tuy các nhà KH đã góp ý về phương án cao trình đập 264m nhưng phương án này vẫn được bỏ phiếu thông qua. Không nản chí, các hội chuyên ngành của VUSTA gửi thư lên các cấp lãnh đạo cao nhất. Cuối cùng, VUSTA được giao PB cho dự án này. Hơn 60 nhà KH đã lên Sơn La làm việc trong 2 năm để đến cuối năm 2002, Quốc hội có nghị quyết về dự án Thủy điện Sơn La với cao trình an toàn là 215m.
Gần đây nhất, VUSTA, đặc biệt là Hội Cảng, đường thủy và thềm lục địa Việt Nam đã tích cực PB khi có ý tưởng để Tập đoàn POSCO (Hàn Quốc) đầu tư xây dựng khu luyện cán thép và nhà máy nhiệt điện than tại vịnh Vân Phong (Khánh Hòa). Bằng những luận chứng xác đáng, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã quyết định không cho triển khai dự án này...
Có thể nói, tiếng nói của các nhà KH thời gian qua đối với những vấn đề lớn của đất nước xuất hiện ngày một nhiều hơn. Đó là ý kiến của GS Hoàng Tụy, GS Văn Như Cương về chính sách giáo dục; Nguyễn Quang A, Phạm Chi Lan, Lê Đăng Doanh về chính sách kinh tế, tài chính; GS Tương Lai cho các phân tích xã hội; GS Phạm Duy Hiển với các vấn đề KH, công nghệ... Tuy nhiên, thẳng thắn thừa nhận thì vai trò PB của VUSTA, các hội thành viên và trí thức KH chưa được khai thác hết.
Những phản biện "có giá" hàng nghìn tỉ đồng
Chờ "ngọn gió mới"!
Có một thực tế là nhiều hội thành viên của VUSTA gần như "thất nghiệp" vì chức năng chính của họ là tư vấn, PB nhưng các đơn vị chuyên ngành thực hiện dự án không mời tư vấn vì nhiều lý do, trong đó có nguyên nhân "không muốn bị chọc ngoáy".
Một trong những vấn đề gây ra nhiều điểm nóng ở các vùng nông thôn hiện nay có nguyên nhân từ việc thu hồi đất nông nghiệp nhưng chính sách đền bù không thỏa đáng. Theo nghiên cứu của Viện Những vấn đề phát triển (thuộc VUSTA), có tình trạng nêu trên là do người dân bị thu hồi đất không được thụ hưởng (chia sẻ) mức chênh lệch giữa giá đền bù đất nông nghiệp với giá cơ hội tăng lên hàng chục, hàng trăm, thậm chí cả nghìn lần khi mặt bằng đó được chuyển mục đích sử dụng. Phần lợi nhuận chủ yếu dành cho nhà đầu tư. Ví dụ rõ nhất là một số lô đất tại quận Cầu Giấy (Hà Nội) khi đưa ra đấu giá đã lên đến 30-40 triệu đồng trên mét vuông. Rõ ràng, vấn đề này đã được các nhà KH cảnh báo từ lâu nhưng chưa được coi trọng.
Vậy làm thế nào để giới trí thức KH nói riêng và nhân dân nói chung "không ngại" khi đưa ra các ý kiến PB? Câu trả lời chung nhất cho vấn đề này chính là cần có môi trường dân chủ đích thực trong KH. Để làm được điều này trước hết trí thức KH phải có đủ trình độ, năng lực và điều kiện để thực hiện sự giám sát và PB xã hội. Nhà nước cũng không nên "bao cấp" về mặt tư duy khi đặt các hội nghề nghiệp, hội quần chúng chỉ là "cánh tay nối dài" của chính quyền; có cơ chế bảo đảm cho việc thực hiện giám sát, PB một cách đúng đắn và có hiệu quả. Một trong những đặc điểm của trí thức KH là luôn có tư duy độc lập và một phần tư duy vượt trước so với tư duy phổ biến chung trong xã hội. Do đó đối với đội ngũ này, vấn đề nhận thức và thống nhất hành động chỉ có thể trao đổi bình đẳng chứ không phải là "cầm tay chỉ việc". Hiện Viện KH xã hội Việt Nam đang soạn thảo Quy chế dân chủ trong nghiên cứu KH và chờ Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Hy vọng đây sẽ là "ngọn gió mới" để giới trí thức nước nhà tự tin hơn đối với những PBKH, góp phần xây dựng đất nước.
Trà My( HNM.Online)