“Hà Nội trong mắt ai”(1)
Anh đã sống ở Hà Nội bao nhiêu năm rồi?
Năm 1973, từ một làng quê ở Nghệ An, tôi bỡ ngỡ bước vào trường Đại học ở Hà Nội. Sau đó, tôi có may mắn được sống liên tục ở Hà Nội từ năm 1979 đến nay. Đã 35 năm rồi…
Ba nhăm năm là thời gian đủ dài để yêu một thành phố mình ở và làm việc?
Đúng vậy (cười).
Anh có thể chia sẻ một chút về tình yêu đó?
Nói như thế nào nhỉ? Yêu quá, yêu đến mức mà đi xa vài ngày là thấy nhớ và mong ngày trở về. Đôi khi tôi tự hỏi, Hà Nội có gì mà ta yêu đến thế? Hóa ra, những điều làm mình yêu cũng không có gì to tát lắm đâu. Những ngôi nhà rêu phong có giàn hoa tím, gió heo may đuổi lá vàng trên phố, hàng cây như rì rầm trò chuyện, những “dáng huyền tha thướt”, “mùa cốm xanh về, thơm bàn tay nhỏ… Phải trong không gian ấy, bầu khí quyển ấy mới thấy dễ chịu, thấy mình chính là mình. Nói chung, Hà Nội là Thành phố có quá nhiều nét quyến rũ để mình yêu. Tất nhiên, cũng còn những điều chưa đẹp.
Nét đẹp văn hóa nào của Hà Nội khiến anh yêu nhất, điều gì chưa đẹp khiến anh buồn nhất?
Nếu nói trong một chữ, một câu rất là khó. Có lẽ cái đáng yêu nhất của Hà Nội vẫn là sự duyên dáng. Sự duyên dáng của con người, của cảnh vật, từ phố phường đến di tích…
Chưa vui nhất, đáng lo nhất là những điều xô bồ, hỗn tạp khiến nhiều giá trị bị lung lay, xâm hại. Nếu đặt câu hỏi, ở Hà Nội, tất cả mọi người đều biết sống đẹp chưa, thì chưa. Hà Nội đã giữ gìn được không gian mộng mơ, lãng mạn như mình mơ ước chưa, thì chưa. Có những giá trị chúng ta lưu giữ và đang phát huy được như lòng yêu nước, lòng tự trọng, giàu nghĩa khí, óc sáng tạo, nhạy cảm với cái mới… nhưng cũng có những giá trị đang bị phai nhạt. Trước đây, người ta coi trọng trí tuệ và đạo đức hơn tiền bạc và danh lợi, nhưng giờ đây, một bộ phận xã hội đang bị đồng tiền chi phối, chạy theo lợi ích vật chất trước mắt mà quên đi những giá trị văn hóa, tinh thần. Trước đây, sự lịch lãm, tinh tế trong cách ứng xử, giao tiếp của người Hà Nội được đề cao, giờ đây, lối sống xô bồ, hành vi ứng xử thiếu văn hóa xuất hiện trong gia đình, nhà trường, xã hội ngày càng nhiều. Các biểu hiện coi thường luật lệ như thiếu văn hóa khi tham gia giao thông, xả rác thải bừa bãi nơi công cộng, nói tục… đang dần làm mai một hình ảnh đẹp của con người và văn hóa Hà Nội.
Với riêng cá nhân anh, có thể gọi Thành phố của anh trong một từ là gì?
Hà Nội yêu thương.
Vì sao, thưa anh?
Một thành phố, dù có đẹp đến mấy, thì quan trọng nhất phải là một thành phố có tâm hồn. Mà tâm hồn ấy phải do con người tạo nên. Con người cần một nơi để sống, nếu nơi ấy có tâm hồn thì dù cho ta có phải đối mặt với những khó khăn như thế nào, cuộc sống gấp gáp ra sao cũng vẫn có những điểm tựa tinh thần hiện hữu ở nơi mà vật chất, bụi bặm, xô bồ của đời thường không thể lấn át được. Tóm lại, đó là nơi con người vẫn còn biết mộng mơ, vẫn còn biết sống lãng mạn, vẫn sống đầy khát vọng. Là nơi con người không chỉ biết giữ gìn các giá trị về văn hóa, về tinh thần mà còn biết tôn vinh và phát huy nó. Dĩ nhiên, đó còn là nơi có những người mình yêu thương…
Anh đang nói về một Hà Nội đang hiện hữu hay một Hà Nội trong mơ ước?
Có những cái đang hiện hữu như có những con người mà mình yêu quý. Có những người sống quanh ta trong trẻo, tốt lành. Có lịch sử, văn hiến khiến ta tự hào, hãnh diện… Nhưng cũng có những điều làm ta buồn phiền, đau đớn như sự xô bồ, thực dụng, vô cảm, nhẫn tâm “xâm lấn” các giá trị văn hóa, tinh thần…
Vậy mơ ước của anh về Thành phố mà anh yêu là gì?
Mơ ước trước hết là sự bình yên. Mơ ước một môi trường sống thực sự tử tế. Sự tử tế ở đây được hiểu là con người có thể dựa vào nhau khi hoạn nạn, có thể chìa tay ra cho nhau lúc khốn khó. Trong không gian của một thành phố bình yên như thế, trong khi con người biết gìn giữ cẩn trọng những giá trị tinh thần thì thành phố vẫn cần phát triển trong một sự cân bằng và hài hòa.
Món ăn Hà Nội mà anh thích?
Phở bò Bát Đàn, phở gà Nam Ngư, chả cá Lã Vọng.
Con đường nào anh hay đi tìm sự bình yên mơ mộng như anh thường nói?
Đường Phan Đình Phùng, ở cách nhà tôi không xa. Con đường này rất đẹp với vỉa hè có hai hàng cây tạo vòm xanh mát trên đầu và rất nhiều nhà biệt thự thời Pháp. Các loại cây rất phong phú, có cây sấu, cây phượng, cây xà cừ, cây xoan, cây hoàng lan… Đấy là con đường mát nhất, nhiều màu xanh nhất và cũng thơm nhất. Là một không gian có thể làm cho người ta mộng mơ và cảm thấy bình yên, hạnh phúc. Đi trong mùa thu, ta sẽ cảm nhận hết được hương sắc của con đường nên thơ nhất Hà thành ấy.
Để Hà Nội trở thành “Thủ đô” văn hóa
Từ tình yêu của anh, có thể thấy sức hấp dẫn, quyến rũ của thành phố Thủ đô. Là một người ít nhiều có những trọng trách với việc xây dựng, phát triển văn hóa và con người Hà Nội, anh có thể cho biết quan điểm “văn hóa là nguồn lực nội sinh của sự phát triển bền vững” đã đi vào thực tế như thế nào?
Hà Nội có thể không đi đầu cả nước về kinh tế, nhưng Hà Nội nhất định phải đi đầu và làm gương cho cả nước về văn hóa. Bí thư Thành ủy Phạm Quang Nghị đã từng nhấn mạnh như vậy. Lãnh đạo Hà Nội ý thức rất rõ phải làm sao để Hà Nội xứng đáng là Thủ đô văn hóa trong trái tim cả nước. Đồng thời, không chỉ chúng ta mà trong quan hệ với thế giới, cũng phải để cho bạn bè bốn phương cảm thấy Hà Nội thực sự xứng đáng là Thành phố vì hòa bình.
Cũng phải nói thêm là, Thành phố ấy đã đi qua những cuộc chiến tranh lớn, nhưng ngay cả trong bão lửa chiến tranh vẫn luôn giương cao tinh thần hòa bình, hòa hiếu. Từ xưa đến nay vẫn vậy. Từ câu chuyện Lê Lợi hoàn gươm trong truyền thuyết đến những câu thơ sau này Nguyễn Đình Thi viết: “Súng gươm vứt bỏ lại hiền như xưa”… đều thể hiện tư tưởng hòa bình, hòa hiếu ấy. Đó là tư tưởng xuyên suốt, giá trị cốt lõi của tinh thần Việt Nam và tinh thần Thăng Long – Hà Nội.
Hà Nội đang gìn giữ một kho tàng di sản văn hóa vật thể và phi vật thể hết sức phong phú. Trong tiến trình hàng ngàn năm xây dựng và phát triển, Hà Nội đã thu hút hiền tài bốn phương, hội tụ tinh hoa mọi miền, tiếp thu kinh nghiệm trăm vùng để xây đắp nên tinh hoa văn hóa Thăng Long – Hà Nội. Lãnh đạo Hà Nội nhận thức rõ, văn hóa là nguồn lực quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội, là nguồn lực nội sinh của sự phát triển bền vững. Trong 15 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII, các hoạt động văn hóa Thủ đô được thực hiện theo 3 định hướng lớn: Bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống (vật thể và phi vật thể) Thăng Long ngàn năm văn hiến; từng bước sáng tạo, xây dựng và hoàn thiện những giá trị thời đại mới – Thời đại Hồ Chí Minh; xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh. Thành ủy Hà Nội luôn nhấn mạnh nhiệm vụ khắc phục, đẩy lùi tình trạng sa sút về tư tưởng, chính trị, đạo đức, lối sống trong đội ngũ cán bộ, đảng viên.
Anh đánh giá như thế nào về sự gắn kết giữa văn hóa và kinh tế của Thủ đô Hà Nội?
Hà Nội vẫn còn thiếu sự gắn kết cần thiết giữa phát triển văn hóa và kinh tế. Đây đó, trong điều hành thực tiễn, các giá trị văn hóa tinh thần đôi khi bị xem nhẹ hơn các giá trị vật chất. Điều đó giải thích cho câu hỏi: tại sao các khu đô thị đua nhau mọc lên mà vẫn thiếu các thiết chế văn hóa, công viên, trường học, bệnh viện…; tại sao đời sống vật chất được nâng lên, nhưng một số mặt của đời sống văn hóa tinh thần có biểu hiện đi xuống như văn hóa ứng xử, văn hóa đọc, văn hóa giao thông, di tích bị xâm hại… Vấn đề “lệch chuẩn” các giá trị xã hội ở một bộ phận xã hội dẫn đến phá vỡ sự cân bằng trong các mối quan hệ xã hội, quan hệ giữa người với người, giữa con người với thiên nhiên, trong đó tiềm ẩn nguy cơ của sự phát triển “nóng”, thiếu yếu tố văn hóa làm nền tảng phát triển bền vững. Thêm vào đó, nhiều vấn đề mới phát sinh như: công nghiệp văn hóa, văn hóa mạng, văn hóa cho giới trẻ… cũng đặt ra nhiều thách thức. Quan điểm giải quyết một cách hài hòa mối quan hệ giữa bảo tồn và phát triển gặp nhiều khó khăn trong thực tế triển khai nói chung và trong từng trường hợp cụ thể nói riêng. Vẫn còn thiếu những giải pháp tổng thể.
Lãnh đạo Hà Nội từ lâu đã đặt ra vấn đề giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa kinh tế và văn hóa làm nền tảng cho sự phát triển bền vững cần được nhận thức một cách sâu sắc hơn. Chủ trương xã hội hóa các hoạt động văn hóa là hoàn toàn đúng đắn. Tuy nhiên, xã hội hóa đến mức độ nào, điều hành và quản lý ra sao đang đặt ra nhiều vấn đề cần xem xét điều chỉnh, bổ sung. Nếu không giải quyết tốt, đặc biệt là trong lĩnh vực bảo tồn các di sản văn hóa dễ dẫn đến tình trạng làm biến dạng các giá trị văn hóa, không gian văn hóa.
Để giải quyết những vấn đề trên, Hà Nội sẽ tập trung vào 6 nhiệm vụ chủ yếu là: xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh, phát triển toàn diện; xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh; xây dựng văn hóa trong chính trị và kinh tế; nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động văn hóa; phát triển công nghiệp văn hóa đi đôi với xây dựng, hoàn thiện thị trường văn hóa; đồng thời chủ động hội nhập quốc tế về văn hóa, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại. Hà Nội cũng sẽ nâng mức đầu tư cho phát triển văn hóa tối thiểu ở mức 7% tổng chi ngân sách.
Như chúng ta đều biết, Hà Nội luôn “giàu có” về đặc trưng “dân tộc, nhân văn”. Vậy còn “dân chủ, khoa học”, Hà Nội làm sao để “giàu” cả hai yếu tố này?
Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 về văn hóa đã yêu cầu 4 đặc trưng mới của phát triển văn hóa là “dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học”. Nghị quyết đã nói rồi, nhưng vẫn phải nhấn mạnh là, nếu không có dân chủ thì không có văn minh, không có dân chủ thì không có phát triển. Không có dân chủ thì cũng không có đoàn kết mà cũng không tập trung được trí tuệ.
Dân chủ, trước hết là dân chủ trong Đảng. Đó cũng chính là văn hóa trong chính trị. Dân chủ trong Đảng lan tỏa, trở thành hạt nhân thúc đẩy dân chủ trong xã hội. Mình cứ nói xã hội đồng thuận, nhưng không có dân chủ thì làm sao mà đồng thuận. Có thể nói, dân chủ là một quá trình cần được nhận thức đúng đắn, có cách thức đúng đắn để thực thi. Nếu không, sẽ thực hiện bằng những biện pháp sai lầm, chệch hướng, dễ dẫn tới vô chính phủ. Nếu dân chủ mà không gắn với tập trung, thì sinh hoạt Đảng sẽ trở thành sinh hoạt câu lạc bộ. Lúc đó, Đảng không những không đoàn kết mà sẽ bị lung lay, tan vỡ về mặt tổ chức. Cho nên, dân chủ phải gắn với tập trung, gắn với kỷ cương. Hiện nay, có nơi vừa thiếu dân chủ, vừa thiếu kỷ cương. Tôi rất hoan nghênh vừa rồi Ban Chấp hành Trung ương ban hành quy chế bầu cử trong Đảng, quy tắc xây dựng Đảng để bảo đảm Đảng là một khối thống nhất, trí tuệ tập trung, là ngọn cờ về tư tưởng, đoàn kết, ngọn cờ về trí tuệ để từ đó lan tỏa trong toàn xã hội.
Vậy còn đặc trưng “khoa học”?
Bản thân dân chủ phải gắn liền với khoa học. Có dân chủ mới có trí tuệ, có trí tuệ mới có khoa học. Mà khoa học trước hết là khoa học trong lãnh đạo, quản lý. Vẫn tồn tại đâu đó bệnh điều hành duy ý chí, nghĩ rằng cái gì muốn là phải làm được, chỉ cần quyết tâm. Trước hết, ta cần khoa học trong lãnh đạo, tạo ra cơ chế để giải phóng được sức sung mãn sáng tạo của người Việt Nam. Nó sẽ là nền tảng trong cách làm. Nếu không, khó có thể tránh được sai lầm, nhất là trong một thế giới mà sức cạnh tranh phụ thuộc vào cuộc chạy đua trí tuệ.
Trong thực tế, Hà Nội giải quyết vấn đề dân chủ và khoa học như thế nào?
Trong thực tiễn lãnh đạo, quản lý, Hà Nội giải quyết các vấn đề khó bằng cách đưa ra bàn thảo kỹ, khi cần thì lấy ý kiến rộng rãi, mọi người đều có thể phát biểu một cách thẳng thắn, không sợ bị lãnh đạo hiểu lầm. Những ý kiến có tính phản biện cao được lắng nghe, chắt lọc, từ đó đưa ra kết luận một cách thỏa đáng. Những năm vừa qua, nhiều việc khó của Hà Nội đã tập trung được trí tuệ để giải quyết. Hà Nội không ngại điều chỉnh, thay đổi nếu thấy việc đó là cần thiết và không thể khác, quan trọng là làm vì lợi ích chung. Điều gì không có lợi cho Thành phố, cho người dân, dứt khoát không làm. Chủ trương không phù hợp, thậm chí có những việc đã quyết định rồi nhưng thấy không ổn, vẫn phải thay đổi. Lãnh đạo Hà Nội luôn lắng nghe những phản biện có tính xây dựng để có những quyết sách phù hợp. Đó chính là dân chủ, là khoa học.
Theo anh, sự cởi mở trong đời sống nghệ thuật có phải cũng là biểu hiện của tinh thần dân chủ?
Những năm bắt đầu đổi mới, có người nói: “Mở cửa thì ruồi muỗi cũng bay vào”. Bây giờ, chúng ta đang hội nhập mạnh mẽ và sâu rộng, đời sống tinh thần phải cởi mở, dân chủ thì mới đón nhận được tinh hoa văn hóa nhân loại. Phải tiếp thu một cách khôn ngoan.
Những năm gần đây, rất nhiều người Việt Nam ở nước ngoài trở về, tổ chức nhiều chương trình biểu diễn tốt được công chúng hoan nghênh. Tôi cho rằng đấy là một xu hướng tốt. Văn nghệ sĩ trở về tìm thấy chỗ đứng của mình trong lòng dân tộc, trên đất nước này, điều đó dẫn đến sự lan tỏa lành mạnh. Tôi mong có nhiều cuộc trở về như vậy, về để làm điều tốt, điều thiện cho đất nước, quê hương. Càng có nhiều người trở về thì tinh thần hòa hợp dân tộc càng được phát huy, đề cao.
Văn học, nghệ thuật cần được phát triển hơn nữa để làm tỏa sáng các giá trị của văn hóa. Có một thực tế là, vẫn thiếu vắng những tác phẩm có giá trị cao về tư tưởng và nghệ thuật, tính khám phá và phát hiện cái mới. Các hoạt động nghệ thuật chưa tạo ra được sự cuốn hút, sức mạnh để hướng dẫn thị hiếu công chúng. Vấn đề bảo tồn các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể đang gặp nhiều khó khăn về nguồn lực tài chính và nguồn lực con người, nhất là đội ngũ cán bộ văn hóa vừa có tinh thần trách nhiệm, tâm huyết, vừa có năng lực chuyên môn nghiệp vụ. Việc có cơ chế, chính sách, thiết lập môi trường cởi mở, dân chủ để những người làm công tác văn hóa – nghệ thuật say mê, sáng tạo là vô cùng cần thiết. Yêu cầu của quá trình phát triển, hội nhập cần phải phát huy sức mạnh nội sinh của văn hóa. Dân chủ xã hội ngày càng mở rộng, các tầng lớp nhân dân năng động sẽ càng tích cực hơn với sự nghiệp xây dựng Thủ đô và đất nước.
Phát triển văn hóa phải đi đôi với xây dựng con người. Hà Nội hiện thực hóa quan điểm này thế nào?
Không phải đến Nghị quyết Trung ương 9, mà xuyên suốt trong quá trình phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam trên địa bàn Thủ đô, Đảng bộ Hà Nội đã quán triệt sâu sắc, vận dụng sáng tạo những chủ trương, quan điểm về văn hóa và con người của Trung ương. Có nhiều nội dung được triển khai sớm với cách làm sáng tạo, hiệu quả, phù hợp. Điểm nhấn quan trọng của việc xây dựng con người Việt Nam trên địa bàn Thủ đô chính là Cuộc vận động “Xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh”. Hàng năm, Thành phố tổ chức tốt công tác tuyên dương “Người tốt, việc tốt”, “Tập thể tốt”. Từ năm 2010, nhân dịp Đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, Thành phố đã tổ chức bình chọn, vinh danh các “Công dân Thủ đô ưu tú” và đến năm 2014 này đã có 51 người được vinh danh, có tác dụng khích lệ mạnh mẽ và tạo hiệu quả xã hội rõ rệt.
Hà Nội đang xây dựng “Bộ quy tắc ứng xử trong các cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp, cộng đồng dân cư”. Tới đây, sẽ đưa ra lấy ý kiến rộng rãi, ban hành để thực hiện. Những quy tắc này được khảo sát, nghiên cứu một cách kỹ lưỡng, phù hợp với từng môi trường, đối tượng. Đây là một việc làm công phu, là tâm huyết bao nhiêu năm nay của Hà Nội. Chúng tôi muốn làm cái gì đó để đưa nếp sống thanh lịch, văn minh là đặc trưng văn hóa của người Hà Nội thực sự đi vào cuộc sống. Trọng tâm là chăm lo xây dựng con người có nhân cách, lối sống đẹp với những đặc tính, tiêu chí riêng phù hợp với truyền thống, đặc điểm Thăng Long – Hà Nội: Yêu nước, tâm huyết với Thủ đô, thanh lịch, năng động, sáng tạo, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, có thể chất tốt.
Anh hình dung như thế nào về Thủ đô Hà Nội trong tương lai
Đó là một đô thị phát triển theo hướng văn minh, hiện đại nhưng vẫn nâng niu, lưu giữ những giá trị truyền thống. Một thành phố hiện đại, là nơi hội tụ các nguồn lực để phát triển về kinh tế, đồng thời vẫn là nơi có sức hút bằng vẻ đẹp tinh thần có tính đặc trưng đậm chất văn hóa và lịch sử.
Về mặt vật thể, phải bảo tồn được hệ thống các di tích văn hóa lịch sử, phải xây dựng hệ thống các tượng đài, bảo tàng, nhà hát, công trình thể thao là những thiết chế văn hóa mà Hà Nội còn thiếu.
Về con người, mọi người sống ở Thủ đô sẽ biết điều chỉnh hơn trong ứng xử để trở thành những người Hà Nội thật sự - đó là thanh lịch, văn minh, biết tôn trọng các giá trị văn hóa và tinh thần.
Trong xã hội công nghiệp, hiện đại, con người bị dồn ép, mệt mỏi, đầy áp lực. Hà Nội tương lai phải giải quyết được vấn đề này, phải phát triển trong sự hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, thiết lập được môi trường, điều kiện để con người sống, cống hiến, hoàn thiện bản thân. Và như trên đã nói, con người có thể được mộng mơ, thư thái trong một không gian đẹp, lãng mạn và bình yên.
Nếu được như thế thì Hà Nội sẽ là một Thành phố có sức quyến rũ đặc biệt.
Những điều anh nói rất hay. Nhưng liệu có quá mơ mộng không?
Một con người không thể sống đẹp nếu như không biết ước mơ. Một đất nước không thể phát triển nếu như không có khát vọng. Quan trọng là phải biết hiện thực hóa những giấc mơ, khát vọng bằng những chương trình hành động, bằng những kế hoạch có tính khả thi cao nhất. Tôi tin rằng, văn hóa như một nguồn lực nội sinh sẽ nâng cánh cho Thủ đô phát triển.
Cảm ơn anh về cuộc trò chuyện! Mong Thủ đô của chúng ta ngày càng phát triển, tâm huyết của lãnh đạo Hà Nội sẽ sớm trở thành hiện thực bền vững trong cuộc sống.
Thu Thanh (thực hiện)
- Lời bài hát Hương ngọc lan