Từ năm 1986 - 2003, trải qua nhiều đợt chia tách, đến tháng 11/2003 cả nước có 64 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương (tăng 22 tỉnh). Đến tháng 5/2008 mở rộng địa giới thành phố Hà Nội, cả nước có 63 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương cho tới nay.
* Tăng 1.505 đơn vị cấp xã
Về đơn vị hành chính cấp huyện, từ năm 1975 đến năm 1986, cùng với chủ trương xây dựng một nền kinh tế tập trung, kế hoạch hóa, nhiều đơn vị hành chính cấp huyện đã được sáp nhập lại và chủ yếu dựa trên tiêu chí về kinh tế mà không tính đến các tiêu chí khác. Từ năm 1986 – 2016, đơn vị hành chính cấp huyện được tổ chức lại trên cơ sở chia tách. Trong vòng 30 năm từ 1986 – 2016, số đơn vị hành chính cấp huyện từ 431 đơn đã tăng lên 713 đơn vị (tăng 277 đơn vị).
Về đơn vị hành chính cấp xã, cuối những năm 70 và đầu những năm 80, cấp xã lúc này cũng có xu hướng hợp nhất các xã nhỏ thành các xã lớn, để đáp ứng yêu cầu tạo không gian kinh tế-xã hội thuận lợi nhằm bố trí lại sản xuất, dân cư, quốc phòng trên từng địa bàn. Từ năm 1986 đến năm 2016 (trong vòng 30 năm), cả nước đã tăng từ 9.657 đơn vị lên 11.162 đơn vị (tăng 1.505 đơn vị cấp xã).
Ông Phan Văn Hùng cho biết, từ khi Hiến pháp năm 2013 và Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 được ban hành cùng với Nghị quyết số 1211/2016/UBTVQH13 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội quy định về tiêu chuẩn đơn vị hành chính và phân loại đơn vị hành chính thì việc chia tách đã dừng lại ở 713 đơn vị hành chính cấp huyện và 11.162 đơn vị hành chính cấp xã cho tới thời điểm hiện nay.
* Không gian phát triển bị chia cắt, manh mún, phân tán các nguồn lực
Đánh giá của Bộ Nội vụ cho thấy, quá trình chia, tách đơn vị hành chính (nhất là những năm đầu của giai đoạn chuyển đổi nền kinh tế năm 1986) ở một mức độ nhất định đã đạt được một số kết quả tích cực, thúc đẩy sự phát triển về kinh tế - xã hội, hạ tầng cơ sở được đầu tư, năng lực quản lý của bộ máy nhà nước đã ngày càng gần dân, sát với dân hơn, quốc phòng, an ninh, trật tự an toàn xã hội và đời sống của người dân được bảo đảm. Bên cạnh đó, cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, do yêu cầu quá trình đô thị hóa các vùng nông thôn, đã thành lập mới các đơn vị hành chính đô thị nhằm xây dựng mô hình tổ chức chính quyền phù hợp, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và nâng tỷ lệ đô thị hóa của cả nước.
Tuy nhiên, quá trình chia tách các đơn vị hành chính cấp huyện và cấp xã thời gian qua đã dẫn đến một số bất cập và hạn chế. Việc tăng số lượng đơn vị hành chính các cấp đã dẫn đến bộ máy các cơ quan nhà nước ngày càng cồng kềnh; tăng biên chế cán bộ, công chức, viên chức; làm tăng chi ngân sách nhà nước, do tăng biên chế và quỹ tiền lương xây dựng trụ sở, mua sắm mới trang thiết bị làm việc, tăng chi thường xuyên. Đồng thời, gây ra nhiều khó khăn trong công tác lập kế hoạch, quy hoạch dài hạn, định hướng phát triển kinh tế - xã hội tầm vĩ mô, làm cho không gian phát triển bị chia cắt, manh mún, phân tán các nguồn lực, tiềm năng của địa phương cho phát triển kinh tế - xã hội, nhất là trong điều kiện Trung ương đang đẩy mạnh phân cấp, trao quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của chính quyền địa phương; Ảnh hưởng đến quy hoạch, kế hoạch phát triển vùng của cả nước; gây xáo trộn đến đời sống nhân dân trong việc thay đổi giấy tờ; thủ tục, địa chỉ, nơi làm việc đối với số lượng không nhỏ cán bộ, công chức, làm chia, tách không gian văn hóa – xã hội.
Việc điều chỉnh địa giới, chia tách các đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã thời gian qua xuất phát từ cả nguyên nhân khách quan và chủ quan. Nguyên nhân khách quan, theo ông Phan Văn Hùng, là do chưa kịp thời xây dựng được một hệ thống văn bản pháp luật đầy đủ, đồng bộ phù hợp điều kiện thực tế trong quản lý đơn vị hành chính các cấp. Trước khi Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 và Nghị quyết số 1211/2016/UBTVQH13 (về tiêu chuẩn của đơn vị hành chính và phân loại đơn vị hành chính) được ban hành thì việc điều chỉnh, chia tách các đơn vị hành chính cấp huyện và cấp xã đều căn cứ theo Quyết định số 64b/HĐBT của Hội đồng Bộ trưởng (nay là Chính phủ). Trong khi đó, Quyết định này ban hành đã quá lâu, các điều kiện, tiêu chuẩn không còn phù hợp với hiện tại nhưng chưa được sửa đổi, bổ sung hoặc thay thế.
Việc chia, tách đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã còn do nguyên nhân lịch sử để lại. Các huyện, các xã độc lập trước đây, khi được sáp nhập lại thành huyện, xã mới thì sau này muốn được tái lập như cũ. Bên cạnh đó, quá trình đô thị hóa diễn ra không đồng đều ở một đơn vị hành chính nông thôn, nên các địa phương đã chia tách vùng lõi có điều kiện phát triển để thành lập đơn vị hành chính đô thị mới, dẫn đến việc chia tách các đơn vị hành chính nông thôn. Một số nơi, đặc biệt là vùng cao, vùng biên giới, hải đảo do yêu cầu về an ninh, quốc phòng nên đã phải tiến hành chia tách.
Song, việc chia tách cũng có nguyên nhân chủ quan là do cơ chế quản lý tài chính còn bất cập. Khi các đơn vị hành chính mới được thành lập sẽ được Nhà nước hỗ trợ nguồn ngân sách cho đầu tư xây dựng, chi quản lý hành chính, tăng biên chế và các chức danh được bầu, bổ nhiệm, dẫn đến việc điều chỉnh, chia tách để thành lập mới các đơn vị hành chính các cấp trong thời gian vừa qua. Trình độ, năng lực quản lý, điều hành của đội ngũ cán bộ, công chức ở nhiều nơi (đặc biệt đối với cấp xã) còn yếu, chưa đáp ứng kịp yêu cầu trong thời kỳ mới cũng là nguyên nhân dẫn đến đòi hỏi điều chỉnh, chia tách những đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã. Nguyên nhân khác, là do chưa xây dựng được quy hoạch tổng thể các đơn vị hành chính các cấp mang tính dài hạn, ổn định, gắn kết với quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội quy hoạch phát triển đô thị.
* Sắp xếp, sáp nhập các đơn vị hành chính phải bảo đảm công khai, dân chủ
Theo Nghị quyết số 1211/2016/UBTVQH13 thì tiêu chuẩn về diện tích tự nhiên của huyện miền núi, vùng cao từ 850 km2 trở lên; dân số từ 80.000 người trở lên; huyện đồng bằng, trung du từ 450km2 trở lên; dân số từ 120.000 người trở lên; thị xã từ 200 km2 trở lên, dân số từ 100.000 người trở lên; quận từ 35 km2 trở lên, dân số từ 150.000 người trở lên. Xã miền núi, vùng cao có diện tích từ 50 km2 trở lên, dân số từ 5.000 người trở lên; xã đồng bằng, trung du từ 30 km2 trở lên, dân số từ 8.000 người trở lên. Phường có diện tích tự nhiên từ 5,5 km2 trở lên; dân số đối với phường thuộc quận 15.000 người trở lên, phường thuộc thành phố thuộc tỉnh, thành phố thuộc Trung ương từ 7.000 người trở lên, phường thuộc thị xã 5.000 người trở lên. Thị trấn có diện tích tự nhiên từ 14 km2 trở lên, dân số từ 8.000 người trở lên.
Như vậy, theo Nghị quyết này, có đến 259/713 đơn vị hành chính cấp huyện chưa đạt 50% tiêu chuẩn về diện tích tự nhiên, quy mô dân số (chiếm 36,33%); trong đó có 199 huyện (gồm 71 huyện miền núi, vùng cao; 120 huyện đồng bằng, trung du; 8 huyện hải đảo), 21 quận, 23 thành phố thuộc tỉnh và 16 thị xã. Đơn vị hành chính cấp xã cũng có tới 6.191/11.162 đơn vị chưa đạt 50% tiêu chuẩn này (chiếm 55,46%). Trong số đó, có 5.106 xã (gồm 1.922 xã miền núi vùng cao; 3.173 xã đồng bằng, trung du; 11 xã hải đảo), 794 phường (gồm 422 phường thuộc quận; 327 phường thuộc thành phố thuộc tỉnh; 45 phường thuộc thị xã) và 291 thị trấn.
Thực hiện Nghị quyết số 18-NQ/TW Hội nghị Trung ương 6 khóa XII “Một số vấn đề về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả”, việc sắp xếp, thu gọn hợp lý các đơn vị hành chính cấp xã chưa đạt 50% tiêu chuẩn theo quy định về quy mô dân số, diện tích tự nhiên là điều cần thiết. Nghị quyết cũng đặt ra mục tiêu từ năm 2022 đến năm 2030, cơ bản hoàn thành việc sắp xếp thu gọn các đơn vị hành chính cấp huyện, xã theo tiêu chuẩn quy định.
Vụ trưởng Vụ Chính quyền địa phương Phan Văn Hùng cho biết, về nguyên tắc, việc sắp xếp, sáp nhập các đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã không đạt 50% tiêu chuẩn về diện tích tự nhiên, dân số từ nay đến năm 2021 phải bảo đảm công khai, dân chủ, lấy ý kiến cử tri của địa phương; thực hiện đúng quy trình, thủ tục theo quy định. Theo đó, ưu tiên sáp nhập nguyên trạng một đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã không đạt tiêu chuẩn vào một đơn vị hành chính cùng cấp liền kề./.
Chu Thanh Vân/TTXVN