Vùng ĐBSCL của Việt Nam là phần hạ lưu giáp biển của sông Mê Công, bao gồm thành phố Cần Thơ và 12 tỉnh: Long An, Tiền Giang, Bến Tre, Đồng Tháp, Vĩnh Long, Trà Vinh, Sóc Trăng, Hậu Giang, An Giang, Kiên Giang, Bạc Liêu, Cà Mau. Đây là nơi được thiên nhiên ưu đãi với những cánh đồng phì nhiêu, là vựa lúa lớn nhất của nước ta, đồng thời cũng là khu vực cung cấp một lượng lớn thủy, hải sản và hoa quả cho cả tiêu dùng trong nước và xuất khẩu. 

Tuy nhiên, vào mùa cạn, khi nước từ thượng nguồn về thấp, thủy triều xuất hiện mang nước mặn xâm nhập sâu vào nội đồng gây khó khăn cho sinh hoạt và sản xuất. Hầu như năm nào, các tỉnh ĐBSCL cũng xảy ra hạn hán, xâm nhập mặn. Những năm gần đây, tình trạng này còn có xu hướng nghiêm trọng hơn do những ảnh hưởng tiêu cực của biến đổi khí hậu.

Từ cuối năm 2014, do ảnh hưởng của hiện tượng El Nino, nền nhiệt tăng cao, thiếu hụt lượng mưa, làm gia tăng tình trạng hạn hán, xâm nhập mặn. Cùng với sự gia tăng của mực nước biển và sự thay đổi các yếu tố khí tượng đã làm cho độ mặn xâm nhập sâu hơn vào đất liền. Mùa khô năm 2015-2016, 10/13 tỉnh, thành phố thuộc khu vực ĐBSCL đã phải công bố thiên tai do hạn hán, xâm nhập mặn gây ra. Tổng thiệt hại lên đến 7.900 tỷ đồng.

Sang đến mùa khô năm 2019-2020, hạn hán, xâm nhập mặn ở ĐBSCL được đánh giá ở mức nghiêm trọng nhất trong lịch sử, còn gay gắt hơn cả mùa khô 2015-2016. Dù vậy, do dự báo sớm các thách thức này, dưới sự chỉ đạo điều hành sát sao của Chính phủ, các địa phương đã triển khai nhiều giải pháp để chủ động phòng chống đã giúp giảm thiểu đáng kể thiệt hại. Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, tổng diện tích lúa bị thiệt hại do hạn mặn là 58.400 ha, bằng 14% so với diện tích bị ảnh hưởng năm 2015-2016; diện tích cây ăn trái bị thiệt hại là 25.120 ha, bằng 88% so với diện tích bị ảnh hưởng năm 2015-2016; có tổng cộng khoảng 96.000 hộ dân gặp khó khăn trong thời gian diễn ra hạn, mặn, bằng 54% mức ảnh hưởng năm với năm 2015-2016.

Theo nhận định của Trung tâm dự báo Khí tượng thủy văn Quốc gia, xâm nhập mặn mùa khô năm 2020-2021 ở vùng cửa sông Nam Bộ sẽ đến sớm hơn, gay gắt hơn nhiều so với trung bình nhiều năm (TBNN).

Theo tính toán của các cơ quan khoa học thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, xâm nhập mặn mùa khô năm 2020-2021 dự kiến có thể ảnh hưởng đến sản xuất lúa vụ Đông Xuân 2020-2021 chủ yếu ở các tỉnh ven biển. Tổng diện tích gieo cấy lúa Đông Xuân 2020-2021 có nguy cơ bị ảnh hưởng chiếm khoảng 5,3% - 6,1% của vùng. Hạn mặn có thể làm ảnh hưởng khoảng 14% - 23% diện tích cây ăn quả toàn vùng. Dự kiến có khoảng 70.600 hộ bị ảnh hưởng thiếu nước sinh hoạt, tập trung ở các tỉnh Bến Tre, Sóc Trăng, Trà Vinh, Cà Mau, Long An, Kiên Giang và Bạc Liêu. 

Bên cạnh đó, các vùng nuôi trồng hải sản, nuôi tôm nước lợ quảng canh, quảng canh cải tiến, tôm lúa tại các tỉnh Kiên Giang, Cà Mau, Bạc Liêu, Sóc Trăng, Trà Vinh và Bến Tre; các hộ nuôi cá lồng trên hệ thống sông Cửu Long và khu vực nuôi nhuyễn thể tại vùng triều và cửa sông ở Tiền Giang và Bến Tre cũng sẽ bị ảnh hưởng.

Trước tình hình hạn hán, xâm nhập mặn diễn biến ngày càng phức tạp, bất thường, không theo quy luật, trong những năm gần đây, Chính phủ đã nhiều lần làm việc với các địa phương ĐBSCL để bàn giải pháp khắc phục, giảm thiểu thiệt hại. Mới đây nhất, tại buổi làm việc với các tỉnh ĐBSCL chiều 23/9/2020, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã chỉ đạo: Cần những biện pháp phù hợp hơn nữa để hạn chế thấp nhất thiệt hại cho người dân và nâng cao hiệu quả sản xuất nông nghiệp ở khu vực này.

Theo đó, Thủ tướng yêu cầu cần thường xuyên theo dõi chặt chẽ diễn biến nguồn nước, dự báo, thông tin kịp thời về hạn hán, xâm nhập mặn cho các địa phương để triển khai các biện pháp ứng phó phù hợp. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn theo dõi chặt chẽ diễn biến thời tiết, nguồn nước, giám sát, tổ chức dự báo chuyên ngành về xâm nhập mặn để phục vụ cho công tác chỉ đạo sản xuất nông nghiệp. Thủ tướng nhấn mạnh, phòng, chống hạn hán, xâm nhập mặn cũng phải phát huy tinh thần “bốn tại chỗ”, bắt đầu “từ người dân, từ cơ sở là chính”.

Kiên quyết không để hộ dân nào thiếu nước sinh hoạt, Thủ tướng yêu cầu các ban, ngành địa phương triển khai các biện pháp trữ nước một cách chủ động, có tính đến những biện pháp giải cứu không chỉ cho người dân mà còn cả cho đàn gia súc và hoa màu và cây ăn trái. Bên cạnh đó là đảm bảo sản xuất trong tình hình mới, duy trì xuất khẩu trái cây và nông thủy sản như lúa, tôm, những mặt hàng chủ lực của Đồng bằng Sông Cửu Long.

Thủ tướng cũng giao Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn chỉ đạo đẩy nhanh tiến độ, hoàn thành theo giai đoạn đối với một số công trình thủy lợi lớn, cấp nước sinh hoạt. Bộ Y tế hướng dẫn các địa phương tăng cường kiểm tra, giám sát chất lượng nước sinh hoạt; hướng dẫn người dân thực hiện các biện pháp xử lý nguồn nước nhằm bảo đảm cho người dân được sử dụng nước sinh hoạt hợp vệ sinh để phòng, tránh phát sinh dịch bệnh...

Về lâu dài, Thủ tướng đề nghị cần có những giải pháp mạnh mẽ hơn, nhất là về khoa học và công nghệ, ứng dụng kỹ thuật số, công nghệ mới… trong phòng, chống xâm nhập mặn; rà soát phương án cấp nước sinh hoạt cho người dân vùng ĐBSCL, nhất là tại khu vực ven biển và vùng bán đảo Cà Mau để đưa vào quy hoạch vùng, quy hoạch tỉnh, trên cơ sở đó xây dựng kế hoạch đầu tư, huy động các nguồn lực để từng bước triển khai thực hiện.

Trên thực tế, trong những năm gần đây, để ứng phó với biến đổi khí hậu nói chung và hạn hán, xâm nhập mặn nói riêng, bên cạnh những giải pháp phòng chống, nhiều địa phương ở ĐBSCL đã nỗ lực tìm cách “sống chung”. Cụ thể, một số địa phương đã thực hiện chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi và tạo ra được những mô hình thành công (trồng lúa  nuôi tôm, trồng lúa - nuôi cá, trồng lúa chịu mặn…). 

Đặc biệt, mô hình trồng lúa - nuôi tôm phát triển mạnh ở các tỉnh Cà Mau, Kiên Giang, Sóc Trăng, Bạc Liêu... được coi là mô hình sản xuất thông minh, thân thiện với môi trường trong bối cảnh tình hình dịch bệnh trên con tôm diễn biến phức tạp và tác động của biến đổi khí hậu ngày càng bất lợi. Thực hiện mô hình này, nguồn lợi kinh tế mà người dân thu về từ tôm và lúa trên cùng một diện tích sản xuất tăng lên, giúp xóa đói, giảm nghèo bền vững.

Bên cạnh đó, việc áp dụng mô hình “cánh đồng lớn”, kết hợp nuôi, trồng xen canh, khắc phục nguy cơ “trắng tay” do xâm nhập mặn hoặc hạn hán ở các tỉnh Sóc Trăng, Đồng Tháp, Hậu Giang, Bến Tre…  đã mang lại hiệu quả thiết thực.

Các trung tâm nghiên cứu cũng đưa ra nhiều mô hình tương thích với đặc điểm khí hậu, thời tiết khu vực; trong đó, triển khai gieo trồng loại lúa chịu mặn đang là giải pháp khả thi giúp nhà nông ổn định canh tác trong điều kiện xâm nhập mặn. Các giống lúa chịu mặn này còn có khả năng đáp ứng nhu cầu thị trường, đảm bảo sản xuất hàng hóa và an ninh lương thực…

Có thể thấy, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, áp dụng mô hình sản xuất mới, ứng dụng công nghệ hiện đại, liên kết vùng… là những giải pháp hữu hiệu để phát triển nông nghiệp bền vững thích ứng với biến đổi khí hậu, nhất là hạn hán, xâm nhập mặn ở ĐBSCL./.

Quý Trọng - Tuấn Anh