Cộng đồng ASEAN cần phải tận dụng thời cơ vượt qua thách thức, nhằm
xây dựng thành công một Cộng đồng ASEAN vững mạnh, đoàn kết và có tiếng
nói quan trọng trong các vấn đề khu vực và quốc tế.
Cách đây 50 năm, Hiệp hội Các Quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) thành lập tại
Bangkok. Sự kiện này diễn ra vào lúc Chiến tranh Việt Nam bước vào giai
đoạn quyết liệt. 5 thành viên sáng lập cảm thấy bất an trước sự đối đầu
của các nước lớn, mong muốn tạo ra một liên kết chính trị và an ninh
nhằm đối phó với những bất trắc tại khu vực thời kỳ “hậu Chiến tranh
Việt Nam”. Nhưng trong không khí Chiến tranh lạnh bao trùm chính trị thế
giới, sự kiện này đã không gây được nhiều sự chú ý.
Nửa thế kỷ trôi qua, ASEAN đã làm nên lịch sử, với ba thành tựu nổi bật nhất:
Đến năm 1999, ASEAN đã thành một tổ chức khu vực gồm 10 quốc gia thành
viên, hoạt động dưới mái nhà chung, với 625 triệu dân, thương mại nội
khối hơn một nghìn tỷ USD, góp phần quan trọng xây dựng Đông Nam Á thành
khu vực hòa bình, ổn định và phát triển.
Từ một khu vực có nhiều điểm khác biệt, các quốc gia xung đột và nghi
ngờ lẫn nhau, ASEAN ngày nay là đối tác của phát triển, của hội nhập khu
vực và thế giới, dưới một ngọn cờ chung, dựa trên những nguyên tắc
không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, giải quyết các bất đồng,
xung đột một cách hòa bình, thông qua cơ chế chính thức và không chính
thức. Từ một cơ cấu hợp tác tiểu khu vực đã trở thành tổ chức hợp tác
khu vực toàn diện, tạo được bản sắc và phương cách riêng, cùng với Cộng
đồng châu Âu (EU), là tổ chức khu vực bền vững nhất trong thế giới đương
đại.
ASEAN đã đóng góp có ý nghĩa quan trọng vào duy trì môi trường hòa bình
và an ninh tại Đông Á, tạo ra các cơ chế thích hợp về chính trị và an
ninh, “đóng vai trò dẫn dắt các cơ chế khu vực”, để tất cả các nước liên
quan, bao gồm các nước lớn ở châu Á-Thái Bình Dương, đối thoại và hợp
tác vì hòa bình và an ninh, trong tình hình châu Á-Thái Bình Dương không
ngừng biến đổi và biến động, tạo điều kiện tìm kiếm và xây dựng một cơ
cấu an ninh và trật tự khu vực phù hợp với tương quan lực lượng mới.
Hiện tại, ASEAN đứng trước ba thách thức lớn:
Thứ nhất, ASEAN đang bước sang kỷ nguyên mới, với các thách thức trong
việc xây dựng Cộng đồng và liên kết nội khối sao cho hiệu quả, thiết
thực, có “văn hóa thực thi”, thúc đẩy an sinh xã hội, tăng cường phục vụ
lợi ích của người dân các nước thành viên. Điều đáng tiếc, trải qua gần
hai thập kỷ phấn đấu, ASEAN vẫn chưa lấp được khoảng cách giữa các
thành viên “khá giả” và các thành viên “trình độ phát triển thấp”.
Thứ hai, duy trì liên kết và đoàn kết thực sự, giữ vững độc lập, tự chủ
trong quan hệ với các nước lớn, vì lợi ích quốc gia mình cũng như lợi
ích của cộng đồng ASEAN, không vì cái này mà hy sinh cái kia.
Thứ ba, Đông Nam Á từ thế kỷ 20 đến nay luôn là tiêu điểm của cạnh tranh
và giành giật ảnh hưởng giữa các nước lớn – đó vừa là đặc điểm vừa là
“định mệnh” của khu vực này do vị trí địa chiến lược đặc biệt của nó.
ASEAN đang đứng trước sự cạnh tranh chiến lược hết sức gay gắt giữa các
nước lớn liên quan. Các nước lớn đang tìm cách lợi dụng, tạo ra sự phân
cực về mặt chính trị trong tổ chức và phân hóa hàng ngũ ASEAN. Vì vậy,
các thành viên cần làm sao để ASEAN giữ vững đoàn kết nhất trí, tích
cực, chủ động, có như thế mới phát huy được vai trò trung tâm trong các
cơ chế khu vực và giữ cho khu vực này hòa bình, trung lập, ổn định và
phát triển.
Cộng đồng ASEAN cần phải tận dụng thời cơ vượt qua thách thức, nhằm xây
dựng thành công một Cộng đồng ASEAN vững mạnh, đoàn kết và có tiếng nói
quan trọng trong các vấn đề khu vực và quốc tế.
Quan trọng hơn cả vẫn là đoàn kết, nhất trí trong nội bộ khối và giữ
vững độc lập, tự chủ của tổ chức. Đồng thời, phải làm cho các thành viên
và toàn khối mạnh – mạnh về thực lực, mạnh về tổ chức, ta có mạnh thì
các nước lớn mới tôn trọng ta, “đếm xỉa” tới ta, và ta mới tham gia được
vào cuộc chơi chiến lược giữa các nước lớn, chứ không phải làm con “tốt
đen” trên bàn cờ chiến lược ấy.
Giải quyết vấn đề Biển Đông quan trọng đối với hòa bình, ổn định, an
ninh, an toàn hàng hải và hàng không tại Biển Đông, cũng như đối với hòa
bình, ổn định của Đông Nam Á. Ngày 6/8, Ngoại trưởng Trung Quốc và
Ngoại trưởng của các nước ASEAN đã thông qua dự thảo khung Bộ quy tắc ứng xử của các bên ở Biển Đông
(COC). Đây là một bước tiến tích cực hướng tới giải quyết hòa bình các
tranh chấp trên Biển Đông trên cơ sở luật pháp quốc tế. Từ kết quả này,
các bên cần sớm khởi động đàm phán thực chất COC có hiệu lực và ràng
buộc về pháp lý.
Việt Nam gia nhập ASEAN là một sự kiện quan trọng đối với tổ chức khu vực này.
ASEAN có tầm quan trọng chiến lược đối với Việt Nam, là một trong các
trụ cột của chính sách đối ngoại của Việt Nam. Các mối quan hệ cộng
hưởng tạo ra môi trường quốc tế hòa bình, ổn định, phục vụ cho an ninh
và phát triển của nước ta những thập kỷ vừa qua.
Việt Nam là một thành viên chủ động và tích cực, đóng vai trò nòng cốt
trong thúc đẩy đoàn kết, thống nhất và vai trò trung tâm của ASEAN trong
quan hệ với các nước lớn. Đồng thời, vai trò này, cũng như những đóng
góp chiến lược và cụ thể của Việt Nam cho tổ chức, đã nâng cao vị thế
quốc tế của Việt Nam, phục vụ đắc lực cho sự nghiệp phát triển của Việt
Nam, củng cố hòa bình, ổn định khu vực.
Các thành viên ASEAN cũng như cộng đồng quốc tế kỳ vọng nhiều về tương
lai phát triển và vị thế của Cộng đồng ASEAN trên trường quốc tế.
Chúng ta vừa cần có một tầm nhìn toàn cục, vừa có cách tiếp cận thực tế,
phù hợp với đặc điểm của tổ chức khu vực này và thực tiễn tình hình thế
giới. Hướng về một Cộng đồng, nhưng cũng không quá kỳ vọng, hiểu rõ
hiện thực khách quan liên quan đến Cộng đồng ASEAN và tình hình chính
trị, kinh tế phức tạp tại khu vực chúng ta và trên thế giới trong những
năm sắp tới. Phải thấy rằng tổ chức ASEAN là một thực thể của đời sống
quốc tế, nó và các thành viên chịu tác động của các cường lực. Cộng đồng
ASEAN cần điều chỉnh mục tiêu, biện pháp và bước đi cho phù hợp với
thực tiễn. Trong trung hạn, cần lấy củng cố nội khối làm trọng tâm.
Việt Nam cần tiếp tục phát huy vai trò nòng cốt, chủ động và tích cực
như thời gian qua. Người dân nước ta cần tiếp tục nâng cao nhận thức về
tầm quan trọng của ASEAN, phát huy hiệu quả vai trò trong ASEAN, vì lợi
ích của khu vực và của chính Việt Nam./.
TS. Nguyễn Ngọc Trường
Chủ tịch Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Phát triển Quốc tế