Theo ảnh chụp vệ tinh mới nhất tháng 5-2015, Trung Quốc đã xây dựng các cấu trúc địa lý rộng hơn gấp 20 lần diện tích ban đầu chỉ trong vòng 3 năm. Theo Báo cáo thường niên của Bộ Quốc phòng Mỹ hôm 8-5-2015 thì Trung Quốc “đã mở rộng diện tích các đảo họ đang chiếm trong Biển Đông lên khoảng 400 lần”, tương đương với 800 ha kể từ tháng 1-2014, trong đó có đến ¾ diện tích này thực hiện từ đầu năm 2015 đến nay. Mỹ cũng tố cáo Trung Quốc bồi đắp các đảo tại Trường Sa trên 800ha. Những con số này cho thấy tốc độ cải tạo khủng khiếp của Trung Quốc, đặc biệt là từ đầu năm 2015 đến nay.

Với tốc độ và quy mô như trên, dự kiến đến tháng 10-2015, Trung Quốc sẽ hoàn thành việc bồi đắp, mở rộng, kè xong mặt bằng các đảo, bãi cạn; sau đó sẽ tiếp tục xây dựng công trình bên trong các đảo, bãi đá. Hoạt động bồi đắp cải tạo của Trung Quốc hoàn toàn khác với việc việc xây dựng, nâng cấp các công trình trên các cấu trúc địa lý thông thường. Các hoạt động cải tạo của Việt Nam tại một số điểm, đảo mà chúng ta hiện đang kiểm soát, cũng chỉ là việc xây dựng trên quy mô nhỏ nhằm cải tạo lại các công trình đã cũ, củng cố đời sống dân sinh; các hoạt động này không ảnh hưởng đến môi trường biển, không gây cản trở an toàn, an ninh hàng hải, hàng không quốc tế, không ảnh hưởng đến hòa bình và an ninh ở Biển Đông. Hoạt động cải tạo của Việt Nam chỉ bằng 1,9% diện tích mà Trung Quốc xây dựng.

Các hoạt động cải tạo của Trung Quốc tại các cấu trúc địa lý ở quần đảo Trường Sa với tốc độ và quy mô lớn đến mức cần phải đặt ra câu hỏi về việc liệu có thể dùng từ “cải tạo” để chỉ các hoạt động này hay không trong khi thực tế là Trung Quốc đang xây dựng tiền đồn trên các đảo nhân tạo ở Biển Đông. Các hoạt động này đều tiến hành trong vùng biển có tranh chấp, không hề có tham vấn với các quốc gia hữu quan. Việc Trung Quốc sử dụng một lực lượng khổng lồ để tiến hành cải tạo đất làm khuấy động cả một vùng Biển Đông đã gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường sinh thái, cũng như hòa bình, an toàn và ổn định ở khu vực.

2. Đấu tranh bảo vệ chủ quyền biển, đảo của Việt Nam

Trước việc Trung Quốc cải tạo trên diện rộng tại các cấu trúc địa lý nước này chiếm đóng trái phép ở Biển Đông, Việt Nam đã liên tục và kịp thời có các biện pháp đấu tranh thích hợp để bảo vệ chủ quyền của mình đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.

Các biện pháp đấu tranh chính trị, ngoại giao

Trên mặt trận chính trị, ngoại giao, Việt Nam đã tiến hành các biện pháp đấu tranh kiên quyết ở nhiều cấp, kể cả ở cấp cao nhất, thông qua nhiều hình thức cả song phương và đa phương.

Về các biện pháp đấu tranh song phương, chúng ta đã tiến hành giao thiệp với Trung Quốc và đồng thời chủ động nêu vấn đề trong các diễn đàn song phương với các nước.

Với Trung Quốc, trong các cuộc gặp với lãnh đạo Trung Quốc, tất cả các lãnh đạo cấp cao của Việt Nam đều khẳng định chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, bày tỏ quan ngại đối với hoạt động xây dựng, lấn biển của Trung Quốc, yêu cầu Trung Quốc tuân thủ luật pháp quốc tế và DOC, căn cứ Thỏa thuận về những nguyên tắc cơ bản chỉ đạo giải quyết vấn đề trên biển giữa Việt Nam và Trung Quốc năm 2011 để giải quyết những bất đồng giữa hai bên, có biện pháp thích hợp để duy trì hòa bình, ổn định trên biển và kiềm chế, không có hành vi làm phức tạp tình hình.

Lập trường, quan điểm của Việt Nam về vấn đề Biển Đông nói chung và với hoạt động xây dựng, lấn biển của Trung Quốc gần đây nói riêng đã được khẳng định một cách thường xuyên, liên tục, thông qua nhiều kênh đối thoại với Trung Quốc, kể cả ở cấp cao và các diễn đàn đàm phán về biên giới, lãnh thổ giữa hai bên, thông qua công hàm của Bộ Ngoại giao cũng như trao đổi trực tiếp với đại diện Đại sứ quán Trung Quốc tại Hà Nội và đến nay (ngày 2-7-2015), ta đã giao thiệp 14 lần với Trung Quốc, trao 9 công hàm phản đối việc làm của Trung Quốc tại Biển Đông.[1]

Trong các cuộc gặp, tiếp xúc song phương với lãnh đạo các nước lớn, các nước trong khu vực, ta cũng bày tỏ quan ngại và tranh thủ sự ủng hộ của dư luận quốc tế đối với lập trường của Việt Nam. Với những nỗ lực này, lãnh đạo chính giới và quốc hội nhiều nước đã chia sẻ quan ngại của ta, ủng hộ chủ trương của ta trong vấn đề Biển Đông, kêu gọi các bên liên quan kiềm chế, không mở rộng hoặc gia tăng căng thẳng.[2]

Việt Nam cũng đấu tranh thông qua nhiều hình thức như phát biểu của Người phát ngôn, gửi Công hàm lên Liên hợp quốc và nêu vấn đề tại các diễn đàn... Từ tháng 6-2014, Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam đã có phát biểu phản đối các hoạt động lấn biển, cải tạo của Trung Quốc. Cho đến nay, đã có hơn 10 lần phát biểu công khai lên án hành động của Trung quốc. Ngày 25-6-2015, trước phát biểu của Bộ Ngoại giao Trung Quốc về việc Trung Quốc sẽ hoàn thành việc bồi đắp trong thời gian tới và sẽ triển khai xây dựng các công trình, Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam Lê Hải Bình tuyên bố: “Lập trường của Việt Nam về vấn đề này đã được chúng tôi nhiều lần nêu rõ. Những hoạt động xây dựng, mở rộng đảo, đá quy mô lớn của Trung Quốc tại quần đảo Trường Sa là bất hợp pháp, không thay đổi được thực tế là Việt Nam có đầy đủ cơ sở pháp lý và chứng cứ lịch sử khẳng định chủ quyền của mình đối với quần đảo Trường Sa. Việt Nam yêu cầu Trung Quốc chấm dứt ngay các hoạt động này, tôn trọng chủ quyền của Việt Nam đối với quần đảo Trường Sa và Hoàng Sa; nghiêm túc tuân thủ luật pháp quốc tế, nhất là Công ước Liên hợp quốc về luật biển 1982 cũng như Tuyên bố về ứng xử của các Bên ở Biển Đông, không có những hành động làm phức tạp tình hình, thay đổi nguyên trạng ở Biển Đông”. Tại Liên hợp quốc, Việt Nam cũng đã gửi hai Công hàm tới phái đoàn các nước nhằm bày tỏ quan điểm của mình đối với việc Trung Quốc cải tạo đảo trái phép tại quần đảo Trường Sa và Hoàng Sa.[3]

Ở cấp độ khu vực, chúng ta cũng phát biểu công khai tại các diễn đàn của ASEAN. Tại Phiên họp toàn thể Hội nghị ASEAN cấp cao, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã bày tỏ lo ngại về những hoạt động tôn tạo, bồi đắp quy mô lớn ở Biển Đông, cũng như những hệ lụy của chúng; đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tuân thủ các nguyên tắc tự kiềm chế, không làm phức tạp thêm tình hình, giải quyết tranh chấp bằng biện pháp hòa bình, trên cơ sở luật pháp quốc tế, trong đó có UNCLOS 1982, thực hiện nghiêm túc, đầy đủ Tuyên bố DOC và sớm thông qua COC.[4]

Các biện pháp đấu tranh trên thực địa

Đồng hành với các biện pháp đấu tranh về chính trị và ngoại giao, Đảng và Nhà nước ta cũng rất chú trọng đến việc sử dụng các biện pháp đấu tranh trên thực địa. Một mặt, chúng ta tăng cường năng lực của các lực lượng chấp pháp trên biển; mặt khác, hỗ trợ ngư dân và bà con ta bám biển, đảo để duy trì hoạt động thực thi chủ quyền của ta tại Biển Đông. Các hoạt động duy trì, sửa chữa và cải tạo các công trình cũ của ta tại Trường Sa được tiến hành chủ yếu nhằm mục đích dân sự để cải thiện đời sống, cơ sở vật chất cho cán bộ, chiến sỹ và người dân trên đảo và củng cố khả năng phòng thủ đồng thời được tiến hành ở các đảo nổi nên không gây ảnh hưởng môi trường, không làm thay đổi nguyên trạng. Cần nhấn mạnh các hoạt động của Việt Nam hoàn toàn là việc làm bình thường, hợp pháp, không vi phạm các quy định của luật pháp quốc tế và DOC, hoàn toàn khác với các hoạt động xây dựng, lấn biển quy mô lớn của Trung Quốc về tính chất, quy mô và mục đích. Việc chúng ta duy trì và củng cố các hoạt động tại các cấu trúc địa lý tại Trường Sa hoàn toàn là hoạt động thực thi, củng cố chủ quyền của chúng ta đối với quần đảo này, giống như các hoạt động mà các chúa Nguyễn trước đây từng tiến hành ở Biển Đông.

3. Phản ứng của các nước trong khu vực và trên thế giới

Các hoạt động cải tạo trên quy mô lớn của Trung Quốc ở Biển Đông đã vấp phải sự chỉ trích, phản đối của nhiều nước trong và ngoài khu vực. 

Tại các hội nghị của ASEAN trong thời gian năm 2014-2015, vấn đề Biển Đông được nêu đậm. Tuyên bố Chủ tịch ASEAN trong Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 26 (26-27-4-2015) nêu quan ngại sâu sắc về các hoạt động cụ thể là bồi đắp, tôn tạo đang diễn ra ở Biển Đông và khẳng định việc các bên cần bảo đảm việc thực hiện đầy đủ và hiểu quả DOC nhằm xây dựng, duy trì và tăng cường sự tin cậy và lòng tin, cũng như kiềm chế trong các hành động, không đe dọa hoặc sử dụng vũ lực, giải quyết tranh chấp hòa bình, tuân thủ luật pháp quốc tế trong đó có UNCLOS 1982.[5] Trong số các bên tranh chấp ở Biển Đông, Philippines là quốc gia phản ứng sớm và mạnh mẽ nhất để phản đối các hoạt động cải tạo của Trung Quốc. Tháng 5-2015, Philippines đã công bố công khai các bức ảnh chụp vệ tinh về các hoạt động cải tạo đất mà Trung Quốc đang thực hiện tại Trường Sa, gửi công hàm phản đối hoạt động cải tạo của Trung Quốc. Tổng thống Philippines Aquino đã nhiều lần chỉ trích và phản đối các hoạt động cải tạo của Trung Quốc thông qua việc trả lời phỏng vấn báo chí và phát biểu tại cuộc họp thượng đỉnh của ASEAN. Lập luận chung của Philippines là hành động của Trung Quốc (i) vi phạm các cam kết mà Trung Quốc đã ký với ASEAN trong khuôn khổ DOC (ii) là hành động nhằm thúc đẩy yêu sách đường 9 đoạn của trung Quốc ở Biển Đông và (iii) đe dọa an ninh và ổn định của khu vực. Do đó, Philippines kêu gọi một lệnh tạm ngừng xây dựng tại các cấu trúc địa lý đang tranh chấp ở Biển Đông, bao gồm cả quần đảo Hoàng Sa và kêu gọi sự hợp tác của cộng đồng quốc tế nhằm gia tăng sức ép với Trung Quốc để buộc Trung Quốc phải chấm dứt hành vi này.

Các nước lớn như Mỹ, Nhật, Nga, Úc, Ấn Độ...cũng đều có phát biểu về vấn đề này, trong đó, Mỹ là nước có quan điểm mạnh mẽ nhất ở nhiều cấp. Ngày 9-4, phát biểu tại Jamaica, Tổng thống Obama cho biết “Mỹ lo ngại Trung Quốc không tuân thủ các quy định và nguyên tắc quốc tế và đang cậy thể nước lớn và sử dụng sức mạnh để buộc các nước khác vào thế bất lợi”  đồng thời cho rằng “vấn đề này có thể được giải quyết thông qua ngoại giao, nhưng chỉ vì Philippines hay Việt Nam không lớn như Trung Quốc không có nghĩa là họ bị dồn sang một bên”.[6] Tại phiên thảo luận “Mỹ và những thách thức đối với an ninh châu Á – Thái Bình Dương” tại đối thoại Shangri-La 14 (29-31-5-2015), Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ có bài phát biểu mở đầu trong đó nhấn mạnh Mỹ có quyền can dự và lo ngại sâu sắc trước những căng thẳng ở vùng biển này cũng như phản đối bất cứ giải pháp quân sự nào và khuyến khích ASEAN cùng Trung Quốc hợp tác. Ngày 31-3-2015, phát biểu tại Hội nghị hải quân ở Úc, Đô đốc Harry Harris, chỉ huy hạm đội Thái Bình Dương đã cáo buộc Trung Quốc đang xây dựng “Vạn lý Trường thành” bằng cát tại Trường Sa, kêu gọi các bên tuân thủ cam kết kiềm chế trong việc tiến hành các hoạt động có thể làm phức tạp hoặc gia tăng tranh chấp, ảnh hưởng đến hòa bình và ổn định. Người phát ngôn Bộ Quốc phòng Mỹ, Trung tá Jefrey Pool cũng tuyên bố “Chúng tôi kêu gọi Trung Quốc dừng tất cả chương trình cải tạo các cấu trúc địa lý và tham gia vào các sáng kiến ngoại giao để khuyến khích tất cả các bên cùng kiềm chế thực hiện các hành động tương tự”. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ Jeff Rathke phát biểu ngày 24-11-2014 khẳng định các hoạt động xây dựng quy mô lớn trên Biển Đông sẽ làm phức tạp và leo thang thêm tình hình, đồng thời kêu gọi Trung Quốc hãy minh bạch, công khai các hoạt động ở khu vực tranh chấp ở Biển Đông. Mỹ cũng là nước đưa ra sáng kiến “đóng băng” để kêu gọi các  quốc gia giữ nguyên trạng và thúc đẩy quá trình đàm phán để đạt được COC. Sáng kiến này được Bộ trưởng Ngoại giao Mỹ John Kerry đưa ra tại Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF) được tổ chức tại Nay Pyi Taw, Myanmar vào ngày 9-8-2014. Không chỉ tuyên bố, Mỹ còn có những phản ứng quyết liệt trên thực địa. Ngày 11-5-2015, chiến hạm Mỹ USS Fort Worth, tàu chiến cận bờ lớp Freedom đã tiến vào gần các bãi đá Trung Quốc đang cải tạo trái phép ở quần đảo Trường Sa. Chính phủ Nhật và Mỹ cũng xem xét việc tuần tra chung ở Biển Đông giữa lực lượng phòng vệ bờ biển Nhật và quân đội Mỹ trong bối cảnh Trung Quốc ngày càng trở nên hung hăng ở Biển Đông nhằm “mở rộng khu vực bay tuần tra tới phía Nam Biển Đông do lực lượng tàu cá, cảnh sát biển và hải quân của Trung Quốc lớn mạnh hơn láng giềng và tình hình Biển Đông ảnh hưởng đến an ninh quốc gia của Nhật Bản”.[7] Ngày 16-4, Mỹ - Nhật Bàn – Hàn Quốc ra tuyên bố sau đàm phán ba bên tại Washington thúc giục Trung Quốc tuân thủ luật pháp quốc tế, chấm dứt việc xây dựng và cải tạo phi pháp các đảo ở Biển Đông, tôn trọng tự do hàng hải trên tuyến giao thông quan trọng này.

Trong một tuyên bố ngày 4-6-2015, Thủ tướng Úc Tony Abbot đã lên tiếng chỉ trích các hoạt động phi pháp của Trung Quốc ở Biển Đông, trong đó có việc xây dựng các đảo nhân tạo, khẳng định Úc ủng hộ việc “ giải quyết một cách hòa bình theo luật pháp quốc tế. Chúng tôi (Úc) sẽ làm những gì có thể để duy trì tự do hàng hải và tự do trên không”.

Hội nghị cấp Ngoại trưởng các nước G7 lại Lubeck, Đức ngày 15-4-2015 ra Tuyên bố về an ninh hàng hải ở biển Đông và Hoa Đông, bày tỏ quan ngại về những hành vi đơn phương ở Biển Đông, bao gồm “cải tạo đất quy mô lớn làm thay đổi nguyên trạng và gia tăng căng thẳng”, đồng thời kêu gọi tất cả các nước kể cả Trung Quốc giải quyết trnah chấp bằng các biện pháp hòa bình và tuân thủ các phán quyết có giá trị ràng buộc của các cơ quan tài phán quốc tế. Tại Hội nghị thượng đỉnh an ninh châu Á lần thứ 14 (Shangri-la) tại Singapore từ 29-31-5-2015, hầu hết các nước tham dự đề bày tỏ quan ngại và cho rằng lợi ích của các quốc gia bị ảnh hưởng bởi các hoạt động xây dựng, lấn biển của Trung Quốc tại Biển Đông.  Như vậy, có thể thấy, hầu hết các nước lớn như Mỹ,Anh, Nhật...đều đã lên tiếng mạnh mẽ về tình hình Biển Đông nói chung và các hoạt động cải tạo các cấu trúc địa lý tại khu vực này nói riêng.

Việc Trung Quốc ồ ạt tôn tạo, bồi đắp các cấu trúc địa lý trên hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa thời gian vừa qua rõ ràng là vi phạm nghiêm trọng chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo này, vi phạm luật pháp quốc tế, vi phạm DOC, hủy hoại môi trường, sinh thái biển, làm phức tạp tình hình, đe dọa an ninh, an toàn hàng hải trên Biển Đông, ảnh hưởng nghiêm trọng tới hòa bình và ổn định trong khu vực và trên thế giới. Chính vì vậy, hành động này của Trung Quốc đã phải đối mặt với sự phản đối quyết liệt của Việt Nam, Philippines...và phản ứng mạnh mẽ của ASEAN và cộng đồng quốc tế, đặc biệt là các nước lớn. Thời gian tới, sau khi hoàn thành cải tạo các cấu trúc địa lý tại Biển Đông, Trung Quốc có thể sẽ tiếp tục các hoạt động xây dựng cơ sở hạ tầng nhằm thực thi mục tiêu chiến lược kiểm soát khu vực Biển Đông. Nếu tiến hành các hoạt động này, chắc chắn Trung Quốc sẽ vấp phải sự phản đối và biện pháp đấu tranh quyết liệt hơn của Việt Nam cùng các nước có yêu sách chủ quyền đối với quần đảo Trường Sa và phản ứng mạnh mẽ hơn nữa của cộng đồng quốc tế.

TS. Lê Quý Quỳnh (Vụ Trưởng)
và CN. Trần Thị Phương Thảo (Chuyên viên)
Vụ Biển, Ủy ban Biên giới Quốc gia, Bộ Ngoại giao