Rất nhiều các nhà cách mạng Việt Nam cuối thế kỷ XIX, nhất là đầu thế kỷ XX đều lấy báo chí và xem báo chí là một phương tiện quan trọng trong con đường truyền bá chủ nghĩa yêu nước, thức tỉnh tinh thần dân tộc lúc bấy giờ. Hồ Chí Minh cũng là một người trong số đó.

NGƯỜI KHAI SINH RA NỀN BÁO CHÍ CÁCH MẠNG VIỆT NAM

Hồ Chí Minh ra đi tìm đường cứu nước năm 1911, trong hành trình bôn ba ở nhiều nơi, làm nhiều nghề để kiếm sống ấy, Người đã quan tâm đến báo chí và hoạt động báo chí. Cuối năm 1917, khi đặt chân lên nước Pháp, Người bắt đầu chú ý nhiều hơn đến việc học viết báo và làm báo. Tại đây, được sự hướng dẫn của Longuet - cháu ngoại của Karl Marx, làm việc ở báo Sinh hoạt công nhân tận tình chỉ dẫn, Nguyễn Tất Thành đã cố gắng học viết báo từ những bài đơn giản nhất cho tới những bài dài hơn, chuẩn mực hơn. Ban ngày, Người vẫn phải làm việc để kiếm sống, chỉ khi đêm về Người mới cặm cụi học viết báo.

Ngày 18/6/1919, các nước thắng trận trong Chiến tranh Thế giới lần thứ nhất họp tại Versailles. Thay mặt những người Việt Nam yêu nước ở Pháp, Nguyễn Tất Thành thay mặt cho cả nhóm ký tên gửi tới hội nghị bản yêu sách 8 điểm đòi quyền lợi cho nhân dân Việt Nam với tên Nguyễn Ái Quốc. Đây có lẽ là văn bản đầu tiên ghi dấu ấn của Người về việc đòi các quyền tự do căn bản cho người dân Việt Nam, trong đó có tự do báo chí. Năm 1921, cũng tại Pháp, Nguyễn Ái Quốc cùng một số nhà yêu nước thành lập Hội Liên hiệp Thuộc địa để rồi sau đó một năm, năm 1922 lập ra tờ báo Le Paria (Người cùng khổ) làm cơ quan ngôn luận của Hội. Số báo đầu tiên của Le Paria ra ngày 1/4/1922 và Nguyễn Ái Quốc trở thành nhân vật nòng cốt của tờ báo: vừa là biên tập viên chính, vừa là phóng viên, nhiếp ảnh viên kiêm việc tổ chức, quản lí, phát hành với 38 bài viết cho báo này.

Tại Quảng Châu - Trung Quốc năm 1925, để có một tờ báo cho tổ chức Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, Nguyễn Ái Quốc đã tổ chức ra Báo Thanh niên. Số đầu tiên của Báo Thanh niên ra ngày 21/6/1925 và đã ra được 88 kỳ. Trên tờ báo này, Nguyễn Ái Quốc là người trực tiếp chỉ đạo, biên tập, trình bày cũng như viết các bài viết chính luận. Nhiều số báo đã được các nhà cách mạng chuyển về trong nước bằng những con đường khác nhau giúp thức tỉnh tinh thần yêu nước của người Việt. Không những thế, các tờ báo này đã được các thủy thủ, các binh sĩ, những người có cảm tình chuyển đi nhiều nước, thâm nhập vào phong trào yêu nước của các tổ chức người Việt ở các nước trên thế giới. Cũng vậy, tháng 12/1926, Nguyễn Ái Quốc lập ra báo Công nông giành cho hai giai cấp chủ chốt của cách mạng. Tháng 1/1927, Người sáng lập báo Lính kách mệnh (tiền thân của báo Quân đội nhân dân ngày nay)…Khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, Người đã chỉ đạo và tổ chức ra các tờ Tranh đấu và tạp chí Đỏ. Tháng 1/1941 Nguyễn Ái Quốc về nước và từ đây người mang tên mới là Hồ Chí Minh. Sau khi về nước, Hồ Chí Minh đã chủ trì triệu tập Hội nghị Trung ương 8 thành lập Mặt trận Việt Minh, cho ra tờ báo Việt Nam độc lập từ năm 1941 và báo Cứu quốc từ năm 1942. Sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ II tháng 2/1951, Hồ Chí Minh chỉ đạo thành lập báo Nhân dân - cơ quan ngôn luận của Đảng Lao động Việt Nam.

MỘT PHONG CÁCH BÁO CHÍ ĐỘC ĐÁO

Không chỉ là người khai sinh nền báo chí cách mạng Việt Nam, Hồ Chí Minh còn là một nhà báo tài năng, tâm huyết. Bài báo đầu tiên trong đời làm báo của Hồ Chí Minh là bài viết Vấn đề người bản xứ đăng trên báo báo L'Humanité ngày 2.8.1919. Bài báo cuối cùng mà Người viết là bài Thư trả lời Tổng thống Mỹ, đăng báo Nhân Dân số 5684, ngày 7-11-1969 (bài báo này Hồ Chí Minh viết ngày 25/8/1969, tức là trước một tuần ngày Người qua đời). Tuy nhiên, bài báo cuối cùng đăng khi Người còn sống là bài Nâng cao trách nhiệm chăm sóc và giáo dục thiếu niên, nhi đồng, ký tên TL, đăng báo Nhân Dân số 5526 ra ngày 1/6/1969). Trong cuộc đời làm báo của mình, Hồ Chí Minh đã viết trên 2.000 bài viết với nhiều chủ đề khác nhau. Nhà báo Hồ Chí Minh không những chỉ viết báo bằng tiếng Việt mà còn viết bằng nhiều ngôn ngữ khác. Người là cộng tác viên và đã viết hàng loạt bài cho các báo như: L' Humanité (Nhân đạo) của Đảng Cộng sản Pháp, La Vie d'Ouvriers (Đời sống thợ thuyền) của Liên đoàn Lao động Pháp, Điện tín Quốc tế của Quốc tế Cộng sản III, Pravda (Sự thật) của Đảng Cộng sản Liên Xô... Chỉ riêng báo Nhân dân, nếu tính từ số từ số 1 ngày 11/3/1951 đến số 5526 ngày 1/6/1969, Hồ Chí Minh đã đăng 1.206 bài viết với 23 bút danh khác nhau. Hồ Chí Minh cũng được xem là nhà báo có nhiều bút danh nhất thế giới với gần 200 bút danh khác nhau. Có những bút danh thậm chí được xem là rất kỳ lạ như: X.L., T.L., Một Người An Nam, Một Người Bạn…

Không chỉ là nhà báo với nhiều tác phẩm, Hồ Chí Minh còn là người đặc biệt quan tâm đến việc phát triển báo chí cách mạng Việt Nam cũng như đào tạo, bồi dưỡng những người làm báo thật sự bút trong, tâm sáng. Ngày 17/8/1952, trong buổi nói chuyện tại trường Chỉnh Đảng Trung ương ở Việt Bắc, Hồ Chí Minh nêu rõ 4 vấn đề cơ bản trước những cán bộ báo chí: “Viết cho ai? Viết để làm gì? Viết cái gì? Viết như thế nào?”. Cũng tại đây, Người đã giải đáp cặn kẽ những câu hỏi này, đó là: “Phải viết gọn, rõ ràng, vắn tắt. Nhưng vắn tắt không phải là cụt đầu, cụt đuôi mà phải có đầu, có đuôi... Viết phải thiết thực, “nói có sách, mách có chứng'”, tức là nói cái việc ấy ở đâu, thế nào, ngày nào, nó sinh ra thế nào, phát triển thế nào, kết quả thế nào?”. Đại hội lần thứ III của Hội Nhà báo Việt Nam tháng 9/1965, Hồ Chủ tịch tới dự và có phát biểu định hướng cho sự phát triển của báo chí cũng như đội ngũ những người làm báo. Tại đây, Người đã thẳng thắn phê bình những khuyết điểm của báo chí bấy giờ: “Bài báo thường quá dài, “dây cà ra dây muống”, không phù hợp với trình độ và thời gian của quần chúng…”. Người cũng phê phán một số bài báo “thường nói một chiều và đôi khi thổi phồng thành tích”, “đưa tin tức hấp tấp, nhiều khi thiếu thận trọng…”. Đặc biệt, Người phê phán tình trạng mà Người gọi là “khuyết điểm nặng nhất” đấy chính là nhiều bài báo “dùng chữ nước ngoài quá nhiều và lắm khi dùng không đúng…” để rồi căn dặn: “Báo chí của ta đã có một địa vị quan trọng trong dư luận thế giới... Cho nên làm báo phải hết sức cẩn thận về hình thức, về nội dung, về cách viết”.

Khi Hồ Chí Minh còn hoạt động ở Pháp, những bài viết của Người nhằm để đánh vào giới thực dân, đế quốc nên Người dùng chữ tài tình, biến hóa. Tờ báo ở Pháp do Hội Liên hiệp Thuộc địa thành lập, Người đặt tên là Le Paria (Paria là nhóm trong đẳng cấp thấp nhất theo phân chia của hệ thống đẳng cấp trong xã hội Ấn Độ cổ đại, tức là những người sinh ra từ gan bàn chân, là nhóm tận cùng, dưới đấy của xã hội). Khi ở căn cứ Việt Bắc, đa phần người dân ở vùng căn cứ cách mạng, vùng tự do khi ấy có trình độ học vấn và hiểu biết chưa cao, nên những bài viết của Người thường mộc mạc, dễ hiểu, mang tính đại chúng. Có những bài viết của Người trong giai đoạn này, nếu hiện nay đọc lại chúng ta sẽ thấy có cái gì đó quá đại chúng, thế nhưng nếu đặt vào hoàn cảnh và bối cảnh khi ấy thì thấy Hồ Chí Minh đã cố gắng tối đa để người dân hiểu những bài viết đến mức hết sức có thể. Chẳng hạn, trong bài viết mừng Giáng sinh 1953, Người viết: “Cách đây 1953 năm, một người bình dân ra đời tên là Giê su. Xét theo Kinh Thánh thì mẹ Người là một cố nhân bị địa chủ bóc lột, ức hiếp...Bà phải ở cữ trong một cái chuồng bò lạnh lùng, hiu quạnh. Từ bé đến lớn, Người không có tiền của, ruộng nương chỉ lao động mà sống... Suốt đời, Người ra sức bênh vực dân nghèo, đứng hẳn về phía giai cấp lao động. Suốt đời người ra sức tuyên truyền: Yêu Tổ quốc, yêu chính nghĩa, yêu loài người...Nhân ngày kỷ niệm Chúa Giáng sinh, chúng ta hoan hô đạo đức ái quốc, bình đẳng bác ái của Chúa”. Có lẽ vì vậy mà một điều rất dễ nhận thấy trong các bài viết của Hồ Chí Minh là viết cho đối tượng nào thì Người sử dùng ngôn ngữ, phong cách của đối tượng đó.

KINH NGHIỆM QUÝ BÁU CHO THẾ HỆ SAU

Có thể thấy rằng, trong những giai đoạn trước đây, báo chí cách mạng đã làm tròn trọng trách của mình, đã có đóng góp quan trọng vào thành tựu chung của đất nước. Các nhà báo của thế hệ trước đã làm đúng, đầy đủ những chỉ dạy, những yêu cầu của lãnh tụ, của nhà báo Hồ Chí Minh. Trong bất cứ giai đoạn nào, báo chí vẫn là một vũ khí sắc bén, một phương tiện thông tin không thể có cái thứ 2 thay thế. Có lẽ vì vậy mà ở nhiều nước trên thế giới, báo chí được gọi là “cơ quan quyền lực thứ 4” (tức sau lập pháp, hành pháp và tư pháp”. Ở Việt Nam, báo chí được Đảng và Nhà nước Việt Nam xem là một lĩnh vực trong công tác văn hóa - tư tưởng có vai trò giúp nhân dân trong và ngoài nước hiểu rõ về quan điểm, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; thành tựu của công cuộc đổi mới và hội nhập quốc tế của Việt Nam; đấu tranh phản bác những thông tin một chiều, xuyên tạc, thù địch; tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân tộc, thu hút sự ủng hộ và thiện cảm của bạn bè thế giới, tạo môi trường hòa bình, ổn định để phát triển. Những năm gần đây, khi internet đã phổ cập đến tận những nơi xa xôi nhất, nhiều tờ báo, nhiều cơ quan báo chí đã gặp rất nhiều khó khăn. Trong thực tế, đã xuất hiện những cơ quan báo chí, xuất hiện những bài báo với những nội dung không lành mạnh, câu khách, rẻ tiền…Đặc biệt, đã có những nhà báo lợi dụng nghề nghiệp để trục lợi, làm tiền doanh nghiệp, để “đâm thuê, chém mướn”. Cũng vậy, có những bài báo mất sức chiến đấu trầm trọng, chỉ khen và vuốt ve một chiều, không có nhiều những phản biện trước những bức xúc mà người dân, cuộc sống đặt ra…

Sinh thời, Hồ Chí Minh dù lên án gay gắt các bài viết thổi phồng, một chiều, nhưng Người cũng không khoan nhượng trước những bài báo viết sai lệch, thông tin thiếu chính xác, xuyên tạc, bóp méo sự thật. Người luôn luôn yêu cầu đội ngũ những người làm báo phải viết những bài viết “xây đi đôi với chống”. Trong thực tế hiện nay, xã hội chúng ta đâu phải chỉ toàn những điều xấu xa, thế nhưng, có những tờ báo đã đưa rất nhiều những thông tin tiêu cực. Có những phóng viên chỉ ngồi trong phòng máy lạnh, lấy thông tin trên internet để rồi xào xáo thành bài viết của mình. Đối với những bài viết dạng này, chỉ cần độc giả có kiến thức, am hiểu thực tiễn khi đọc sẽ phát hiện ngay đó là “đồ giả”. Chẳng hạn, có bài viết cho rằng Biển Hồ chiều đến nhiều người đi du lịch, hóng gió trên thuyền, nhưng nếu lên tận nơi, tiếp xúc với những người có trách nhiệm thì rõ ràng đó là “nói xạo”. Cũng vậy, nhiều bài báo, do hạn chế của người viết nên đã làm độc giả hiểu sai vấn đề. Có những bài báo, giật tít một đàng, nội dung một nẻo và cũng có những bài báo “dây cà ra dây muống”….

Trong bối cảnh hiện nay, quán triệt tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí, mỗi cơ quan báo chí, mỗi nhà báo, mỗi bài báo phải là nơi đi đầu biểu dương cái mới, cái tốt, những nhân tố tích cực và phê phán mạnh mẽ cái sai, cái xấu, cái cũ, những nhân tố tiêu cực…Báo chí không phải cơ quan để minh họa đường lối của Đảng, báo chí phải phản ánh kịp thời tâm tư, nguyện vọng chính đáng của nhân dân, đấu tranh không khoan nhượng, phản biện trước những vấn đề, những hiện tượng tiêu cực làm tổn hại đến lợi ích chân chính của đất nước, của nhân dân, phải góp phần mình trong việc lên phanh phui các vụ, việc tiêu cực, tình trạng lãng phí, tham nhũng, lạm quyền…Nếu báo chí làm được như vậy chính là đang góp phần đưa việc học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh đi vào cuộc sống một cách hiệu quả nhất, thiết thực nhất.

Vũ Trung Kiên - Học viện Chính trị khu vực 2

Nguyễn Minh Huệ - Trường Chính trị tỉnh Bình Phước