Phát triển xã hội là khát vọng, mục tiêu hướng tới trong chiến lược phát triển của các quốc gia, dân tộc, không phân biệt trình độ phát triển, hệ thống chính trị. Một xã hội văn minh, thịnh vượng luôn đảm bảo cuộc sống đầy đủ về vật chất và tinh thần cho mọi công dân. Chính vì vậy, khi xây dựng chiến lược phát triển tổng thể, các quốc gia đều mong muốn đề cao mục tiêu phát triển bền vững, tránh tăng trưởng bằng mọi giá đi liền với sự hủy hoại môi trường sinh thái và bất bình đẳng xã hội.

Phát triển xã hội (PTXH) là sự vận động, biến đổi theo hướng tiến bộ, hợp quy luật của cấu trúc và các thiết chế xã hội nhằm đáp ứng các nhu cầu an sinh và phúc lợi, nâng cao chất lượng sống của con người, xây dựng môi trường xã hội văn minh, lành mạnh. Về bản chất, PTXH là nhằm phát triển con người, với nội hàm bao quát cả chỉ số phát triển con người HDI (tuổi thọ, học vấn, sức khỏe) mà các quốc gia trên thế giới luôn phấn đấu.  Hội nghị Thượng định toàn cầu 2030 về Phát triển bền vững (tháng 9/2015) đã đưa ra nội hàm chủ yếu của phát triển xã hội bao gồm: Xóa bỏ nghèo đói, tạo việc làm bền vững, có năng suất và hỗ trợ sinh kế cho người dân; Tạo dựng môi trường kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, pháp lý phù hợp cho phép mọi công dân phát triển toàn diện; Tạo cơ hội cho mọi người tiếp cận rộng rãi và công bằng các dịch vụ nhà ở, giáo dục, y tế có chất lượng; Phát triển giáo dục - đào tạo, tạo công bằng về cơ hội giáo dục, đầu tư phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao; Thúc đẩy gắn kết và đồng thuận xã hội trên cơ sở củng cố quyền con người và bảo vệ môi trường sinh thái; Giảm bất bình đẳng xã hội, bảo vệ các nhóm dễ tổn thương; Thực hiện bình đẳng giới trong các lĩnh vực; Tăng cường nguồn lực cho phát triển xã hội.  

Các quốc gia không phân biệt trình độ phát triển, hệ thống chính trị, đang nỗ lực phấn đấu thực hiện 17 mục tiêu phát triển bền vững (SDGs ) nhằm chấm dứt nghèo đói, bảo vệ hành tinh và đảm bảo sự thịnh vượng của nhân loại. Giải pháp quan trọng của quản lý PTXH là hoàn thiện chính sách, thể chế để có thể huy động và phân bổ nguồn lực hiệu quả, quản lý rủi ro và khủng hoảng để ổn định xã hội, nâng cao mức sống vật chất và tinh thần của người dân, bảo đảm chất lượng cuộc sống ngày một gia tăng và hoàn thiện. 

Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Đức Hải điều hành phiên thảo luận tại Diễn đàn kinh tế - xã hội Việt Nam 2023

XU HƯỚNG PHÁT TRIỂN XÃ HỘI CỦA CÁC NƯỚC PHÁT TRIỂN

Xu hướng tích cực

Một là, hệ thống phúc lợi và an sinh được hoàn thiện theo thời gian. Đây là cơ sở để các quốc gia phát triển tích cực hợp tác trong các vấn đề PTXH, giải quyết những thách thức toàn cầu liên quan đến an ninh con người, an toàn xã hội trong bối cảnh khủng hoảng khí hậu, năng lượng, dịch bệnh… Nhận thức được các nguy cơ và hạn chế đối với PTXH, các quốc gia đã chú trọng tăng cường năng lực quản lý biến đổi xã hội và xử lý khủng hoảng, nhất là sau đại dịch COVID-19. Xu hướng này còn góp phần thúc đẩy hợp tác giữa các quốc gia, đi đầu trong phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới, sáng tạo trong bối cảnh toàn cầu hóa và trước những thách thức chung toàn cầu.

Hai là, xu hướng phi tập trung hóa, tăng cường phân cấp trong quản lý PTXH. Vai trò của nhà nước trong phúc lợi xã hội có xu hướng ngày càng giảm bớt, thay vào đó là vai trò tích cực của thị trường và năng động của các tổ chức xã hội. Các biện pháp phân cấp mạnh mẽ được thực hiện trong quản lý PTXH, ngay ở khâu lập kế hoạch và thực hiện chính sách với sự tham gia rộng rãi của xã hội, cộng đồng và người dân.

 Ba là, luôn chú trọng thúc đẩy việc làm, xây dựng thị trường lao động tích cực, ưu tiến cải cách hệ thống an sinh - chủ yếu là bảo hiểm xã hội - nhằm khuyến khích người lao động làm việc, tăng cường trách nhiệm cá nhân. Đây là xu hướng chung qua nhiều thập kỷ, nhất là ở khu vực châu Âu. Khẩu hiệu “việc làm cho người có thể, an sinh cho người không thể” cho thấy tính hiệu quả của chính sách xã hội ở các quốc gia phát triển. Bên cạnh đó, luật pháp và sự thương lượng giữa nhà nước, doanh nghiệp, công đoàn và người lao động có vai trò quan trọng, diễn ra trong môi trường cạnh tranh nhưng bình đẳng và với niềm tin xã hội cao.

Xu hướng tiêu cực

Thứ nhất, cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn, xung đột vũ trang dẫn đến những thiệt hại, tổn thất cho con người và PTXH. Cuộc xung đột Nga - Ukraine, các cuộc khủng hoảng chính trị tại châu Phi, kinh tế suy thoái, khủng hoảng khí hậu và năng lượng, các thảm họa thiên tai, dân số già, mức sinh thấp, và cả những hệ lụy dai dẳng của đại dịch COVID-19 đang có tác động sâu sắc đến PTXH ở các quốc gia. Tình hình đó làm tăng thêm rủi ro trong cuộc sống, bất bình đẳng xã hội gia tăng và có chiều hướng xấu đi trong bối cảnh quốc tế hiện nay. Các chính sách xã hội dù có tốt đến đâu nhưng nếu áp dụng mãi thì sẽ mất dần hiệu quả và thậm chí có tác động tiêu cực, đòi hỏi luôn có sự điều chỉnh cho phù hợp với những thách thức mới.

Thứ hai, trong bối cảnh nêu trên, ngân sách cho PTXH bị cắt giảm, chi tiêu cho xã hội bị thu hẹp ở hầu hết các quốc gia, lạm phát và thất nghiệp gia tăng, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống. Sức ép ngày càng tăng về chi tiêu xã hội, lương hưu, tình trạng mất việc, dân số già, thiếu lao động là những thách thức đối với mô hình PTXH của các quốc gia phát triển hiện nay. Những khó khăn phát sinh trong tình hình mới đòi hỏi phải ứng phó, giải quyết với những giải pháp hiệu quả.

Thứ ba, sự xuất hiện của chủ nghĩa dân tộc (nationalism) và trào lưu dân túy mới (neo-populism) với những thủ đoạn chính trị mang tính mị dân của một số chính trị gia trên thế giới, có tác động vào quan điểm, tâm lý của đám đông người dân nhằm kêu gọi, lôi kéo, tranh thủ quần chúng để đạt được sự ủng hộ chính trị, nhất là khi người dân phải đối mặt với những khó khăn do suy thoái kinh tế hay bất ổn an ninh, chính trị. Đồng thời, chủ nghĩa cường quyền nước lớn, chủ nghĩa bài ngoại và chủ nghĩa dân tộc cực đoan nổi lên trong những năm qua nhằm chống lại người nhập cư... đã và đang là những xu hướng phức tạp, tạo ra những thay đổi lớn trong cục diện quốc tế và làm thay đổi các chính sách đối ngoại và trong nước, có ảnh hưởng không nhỏ đến tình hình PTXH ở các quốc gia.

Với những thành tựu đạt được sau gần 40 năm thực hiện công cuộc Đổi mới, chúng ta hoàn toàn tin tưởng rằng tương lai phát triển xã hội và hội nhập quốc tế của Việt Nam là tươi sáng. Với quan điểm xuyên suốt lấy con người là trung tâm, là chủ thể, là mục tiêu và động lực phát triển xã hội, Việt Nam sẽ xây dựng thành công nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, nhà nước pháp quyền XHCN và nền dân chủ XHCN, thực hiện mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.

MỘT SỐ KINH NGHIỆM GỢI MỞ ĐỐI VỚI VIỆT NAM

Bên cạnh những thành tựu to lớn đạt được sau gần 40 năm tiến hành công cuộc Đổi mới, PTXH ở Việt Nam còn nhiều bất cập trên thực tế. Nguồn lực đầu tư cho PTXH còn rất hạn chế, manh mún và phân tán. Nhận thức không đầy đủ, thậm chí sai lệch về vai trò của PTXH đã dẫn đến phương thức quản lý có xu hướng nặng về ứng phó. PTXH chưa được đầu tư, theo dõi, đánh giá thường xuyên như một trụ cột quan trọng của hệ thống kinh tế - xã hội tổng thể. Nhiều vấn đề xã hội phức tạp trong khi vai trò quản lý của nhà nước còn bất cập, sự tham gia của xã hội còn hạn chế và việc thực thi kỷ cương phép nước chưa nghiêm.

Kinh nghiệm PTXH của các nước phát triển có tính gợi mở và có thể tham khảo đối với Viêt Nam để có những chiến lược, chính sách PTXH phù hợp với hoàn cảnh, điệu kiện và yêu cầu của công cuộc Đổi mới ở nước ta. Cụ thể:

Một là, điều tiết hài hòa giữa tốc độ tăng trưởng và an sinh xã hội nhằm giảm nghèo, tạo việc làm bền vững, ổn định cuộc sống của người dân. An sinh không chỉ có chức năng đảm bảo một cuộc sống an toàn cho mọi thành viên xã hội, trên các lĩnh vực y tế, việc làm, nhà ở, hưu trí… mà quan trọng hơn, còn góp phần điều chỉnh, cân bằng lợi ích giữa các giai tầng, điều tiết các mâu thuẫn, xung đột để tăng cường niềm tin, sự đồng thuận trong xã hội. Cần thực hiện phi tập trung hóa các dịch vụ an sinh xã hội, Nhà nước không nên và không thể quản lý tất cả mà cần xã hội hóa, khuyến khích sự tham gia của khu vực ngoài nhà nước trong việc cung cấp các dịch vụ cơ bản nhằm nâng cao hiệu quả nguồn lực và chi tiêu xã hội. PTXH ở Việt Nam có thuận lợi lớn khi cấu trúc xã hội thuần nhất, không bị chia cắt bởi màu da, chủng tộc, ngôn ngữ, tôn giáo. Đặc trưng này cần được phát huy để hạn chế gia tăng bất bình đẳng và phân hóa xã hội, tăng cường đoàn kết và đồng thuận giữa các tầng lớp nhân dân.

Hai là, giáo dục - đào tạo là lĩnh vực được tất cả các quốc gia khẳng định là nhân tố rất quan trọng trong PTXH, sản sinh ra nhân tài và phát triển con người toàn diện cho quốc gia, dân tộc. Việt Nam cần chú trọng đến mục tiêu và phương pháp trong giáo dục - đào tạo, phù hợp với yêu cầu xây dựng và phát triển đất nước trong bối cảnh kinh tế thị trường, chuyển đổi số và hội nhập quốc tế. Cần khẩn trương xây dựng một chương trình giáo dục toàn diện, cơ bản, có chất lượng cao để có thể đào tạo, thu hút, trọng dụng nhân tài cho phát triển đất nước. Nếu không đào tạo, không sử dụng và không huy động được sự đóng góp trí tuệ của lực lượng tinh hoa tài giỏi thì đất nước sẽ còn gặp nhiều khó khăn trong quá trình PTXH nói riêng và công nghiệp hóa, hiện đại hóa nói chung.

Ba là, PTXH không thể tách rời vai trò lãnh đạo của đảng cầm quyền và quyền lực của nhà nước. Song, cần có cơ chế kiểm soát, giám sát quyền lực để bộ máy quản lý PTXH minh bạch, hoạt động hiệu quả, ít tham nhũng, với sự tham gia tích cực, rộng rãi của các tổ chức xã hội và quần chúng nhân dân. 

Bốn là, với mục tiêu phát triển hệ thống an sinh và phúc lợi cho mọi người, vai trò của nhà nước rất quan trọng. Tuy nhiên, đây chỉ là điều kiện cần, chưa đủ để thúc đẩy PTXH. Bên cạnh vai trò quan trọng của nhà nước, cần có sự tham gia quản lý của các tổ chức xã hội, cộng đồng, đoàn thể và công dân để đưa các chính sách xã hội vào cuộc sống. Cần tăng cường xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN, quản lý xã hội bằng quy định pháp luật, bảo đảm vị trí tối thượng của pháp luật trong đời sống xã hội, thực hiện dân chủ XHCN để nhà nước thực sự là của dân, do dân, vì dân, thể hiện quyền làm chủ thực sự của nhân dân.

 Năm là, PTXH cần khai thác tối đa các nguồn lực nội sinh của đất nước. Nguồn lực nội sinh đó sẽ được nhân lên khi có sự kết hợp và bổ sung bởi các nguồn lực quốc tế, bao gồm cả nguồn lực vật chất (vốn, kỹ thuật, công nghệ) và nguồn lực phi vật chất (kiến thức, kinh nghiệm, ý tưởng). Trong mối quan hệ giữa nguồn lực trong nước và nguồn lực quốc tế, thì nguồn lực trong nước là quyết định. Việt Nam cần tranh thủ sự ủng hộ và hỗ trợ của các đối tác quốc tế, nhất quán thực hiện đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ vì hòa bình, hữu nghị, hợp tác và phát triển, đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ; là bạn, là đối tác tin cậy và là thành viên tích cực, có trách nhiệm trong cộng đồng quốc tế. Đây chính là con đường tối ưu nhất để PTXH, đảm bảo an ninh quốc gia, an sinh xã hội, an ninh con người trong tình hình mới./.

GS. TS. ĐẶNG NGUYÊN ANH 

Nguyên Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam