Tập sách dày 500 trang, với 33 bài ký của 18 tác giả là những văn nghệ sĩ - chiến sĩ trực tiếp chiến đấu, cầm bút trên chiến trường Quảng Nam. Tập sách đã phần nào phác họa các nhà văn văn xuôi tiêu biểu, viết về cuộc sống, chiến đấu, gian khổ, anh hùng trên mảnh đất Quảng Nam giai đoạn 1954- 1975. Đây là giai đọan ghi dấu nhiều sự kiện đáng nhớ của một vùng đất đầy biến động, xuất hiện từng lớp nhà văn mà tác phẩm của họ đã có tác động cổ vũ tinh thần cho cuộc chiến đấu oanh liệt của quân và dân cả nước. Tiếng nói của họ thông qua các tác phẩm, có sức lan tỏa sâu rộng và lâu dài. Giai đoạn đầu là lớp nhà văn gạo cội, nổi tiếng của cả nước như Phan Tứ, Nguyên Ngọc, Thu Bồn, Nguyễn Chí Trung, Vũ Hạnh, giai đoạn tiếp theo là nhà văn Chu Cẩm Phong, Dương thị Xuân Quý, Nguyễn Mỹ, Nguyền Khắc Phục, tiếp đến là lớp nhà văn Thái Bá Lợi, Thanh Quế, Cao Duy Thảo, Hồ Duy Lệ, Trung Trung Đỉnh, Nguyễn Bá Thâm, Nguyễn Thị Bắc Hà, Đỗ Việt Nghiệm, Nguyễn Bá Thâm, Nguyễn Bảo…

Với ngôn ngữ chân thật, cảm động trong “Nhớ mãi những ngày…”, nhà văn Vũ Hạnh đã phác họa những gì đã xảy ra trong những tháng ngày sau 1954, đó là sự bắt bớ lùng sục, chém giết cực kỳ dã man của Mỹ Diệm đối với người cách mạng. Đó là sự yêu thương đùm bọc lẫn nhau trong tai ương, hoạn nạn của những người tù cùng chung chí hướng. Nhà văn Phan tứ với hồi ký, nhật ký của mình, ông đã viết rất sâu sắc về một thời kỳ đầy gian khổ khó khăn nhưng hừng hực khí thế của những người trong cuộc. Nhà văn Nguyên Ngọc, nhà văn Nguyễn Chí Trung, nhà văn Thu Bồn để lại những trang viết về lý tưởng, lương tâm, trách nhiệm, sáng tạo của người cầm bút trong những năm máu lửa, tình đồng chí, đồng đội, sự cưu mang che chở của dân, tinh thần nhập cuộc quyết liệt của văn nghệ sĩ sáng lên như một ngọn đuốc soi rọi đến tương lai. Các anh cùng có một điểm nhấn: Nhân dân. Nhân dân như là điểm tựa, nơi xuất phát và bến đỗ của các nhà văn. Văn của các anh giàu chất thơ, bay bỗng, đằm thắm, trau chuốt, gợi cảm, đọng lại trong tâm trí người đọc như hơi thở cuộc sống  một thời, không dể lãng quên.

Những tác phẩm của Chu Cẩm Phong, của Dương Thị Xuân Quý, Nguyễn Mỹ, Nguyến Khắc Phục, Nguyễn Hồng, chắc chắn là những đốm lửa tỏa sáng của nền văn học chiến tranh nước ta, nếu bom đạn của kẻ thù không cướp đi sinh mạng của họ. Những trang nhật ký chân thật, sinh động mà các nhà văn để lại đủ để khẳng định họ đã hy sinh trong tư thế của một người anh hùng mà cuộc đời họ là một áng văn thơ tuyệt vời. Nguyễn Khắc Phục “cày ải” trên mọi thể loại với một khối lượng tác phẩm đồ sộ. Anh là người gắn bó mật thiết với chiến trường Quảng Nam và có những sáng tác rất thành công về con người và mảnh đất này. Tiếc thay, khó tìm được một ký ức phù hợp cho tập sách. Ban Biên tập đành trích một phần tiểu thuyết của anh.

Thái Bá Lợi, Thanh Quế, Cao Duy Thảo, Hồ Duy Lệ, Trung Trung Đỉnh, Nguyễn Bá Thâm, Nguyễn Thị Bắc Hà, Đỗ Viết Nghiệm, Phạm Việt Long, Nguyễn Bảo…Các nhà văn này có mặt ở chiến trường Quảng Nam vào những thời điểm khác nhau. Người sớm nhất vào năm 1965, chậm hơn, nhưng đông đảo hơn vào năm 1971. Ký ức của họ ở chiến trường, đầy đặn, sâu lắng. Hồ Duy Lệ quê ở Quảng Nam nên có những năm tháng bị địch tù đày. Anh ghi dấu ấn với bạn đọc bằng bút ký viết về ông Năm Dừa. Đấy là một cán bộ nổi tiếng về lòng dũng cảm, mẹo mực trong các cuộc xung xát với địch. Lại là người gần dân hiểu dân, nói được tiếng nói của dân. Ông có hoàn cảnh éo le về đời riêng. Cách  giải quyết của ông cũng như người vợ Nguyễn Thị Hạnh thật nhân văn và khiến ta rơi nước mắt. Với cách viết xúc cảm, nền nã những bút ký nhân vật của Hồ Duy Lệ đã gặt hái được những thành công nhất định…

Thái Bá Lợi là lính chiến, bám tru ở chiến trường Quảng Nam sớm.  Những tiểu thuyết, truyện, ký của anh được bạn đọc hâm mộ. Hai bài ký trong tập chưa phải sáng tác tiêu biểu của anh nhưng những gì anh đã sống đã chứng kiến, đã thu lượm trong những ngày khốc liệt của chiến tranh được bộc lộ giản dị, chân thành và có được hiệu quả nhất định với bạn đọc. Trung Đỉnh thời gian sống công tác ở chiến trường Quảng Nam không nhiều nhưng cũng có hai bút ký viết về mảnh đất con người Quảng Nam. Bài viết về Thu Bồn gây được ấn tượng đối với bạn đọc. Các sáng tác của Cao Duy Thảo, Vũ Thị Hồng, Thanh Quế… mỗi người có phong cách khác nhau. Trong những bài viết ít nhiều đều nhắc lại những kỷ niệm về nhà văn Chu Cẩm Phong, Dương Thị Xuân Quý, Nguyễn Mỹ, diễn viên múa Phương Thảo… đã sống làm việc và hy sinh thật xúc động trên mảnh đất Trung dũng kiên cường đi đầu diệt Mỹ này.

Dù cách viết, cách khai thác và biểu hiện của mỗi nhà văn là khác nhau, mang đến cho bạn đọc vẻ đẹp riêng, cường tráng, tươi mới, long lanh, đa dạng của nguyên mẫu. Nhà văn Nguyễn Bá Thâm có trí nhớ khá tốt khi nói về những năm tháng đã qua cùng với những địa danh trên đất Quảng Nam. Anh có một lối viết thuyết phục người đọc ở chi tiết chính xác, sinh động. Phạm Việt Long không chỉ là nhà văn, anh còn là nhạc sĩ và là một nhà báo xông xáo trong chiến tranh. Anh có cả tập sách dày dặn ghi lại những tháng ngày trên đường Trường Sơn. Hai bài ký của anh ngồn ngộn chi tiết, biểu hiện sự nhập cuộc ráo riết, dũng mãnh trong những lần anh tham chiến ngoài mặt trận. Nguyễn Bảo, ngoài những ký ức về các trận đánh đã tham gia, những kỷ niệm về anh hùng Nguyễn Chơn, còn viết về Nguyễn Chí Trung.  Anh gần gũi với Nguyễn Chí Trung từ hồi chiến tranh cho đến lúc nhà văn qua đời. Anh hiểu và có nhiều ân tình với người thủ trưởng, người anh, người bạn của mình… Viết về Nguyễn Chí Trung còn có bài của một người Mỹ cũng là cựu chiến binh từng tham chiến ở chiến trường miền Trung. Sau chiến tranh đã gặp Nguyễn Chí Trung. Ấn tượng của ông về những lần gặp ấy là sự khâm phục mến mộ. Bài viết chân thành, cảm kích, làm cho tập sách sinh động và phong phú hơn. Một tác giả có những đóng góp đáng kể về công tác hậu cần của Quân khu 5 là nhà văn Đỗ Viết Nghiệm. Ký không phải là thế mạnh của anh nhưng hai bài được chọn cũng góp phần làm cho tập sách màu sắc hơn…

Có thể nói, tập sách “Quảng Nam - Miền ký ức” (1954-1975) là “bộ phim ẩn hình”, là góc nhìn của các nhà văn thế hệ kháng chiến, tái hiện sinh động một thời kỳ lịch sử. Các nhà văn – chiến sĩ ngày ấy đã bám sát hiện thực, sống, chiến đấu như một người lính thực thụ, gắn bó số phận mình với số phận nhân dân. Từ những trải nghiệm máu lửa và sinh động ấy, tiếng lòng của mỗi người cầm bút cũng là sự ngân vang, cộng hưởng cùng muôn tiếng lòng; ký ức của một người gói ghém ký thác và sự cam kết về lý tưởng sống của cả một thế hệ. Qua sự sàng lọc của thời gian, những trang viết này rồi sẽ kết thành trầm tích văn hóa của một vùng đất. Đây cũng có thể xem là một trong kho tư liệu quý giá về chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam trong hai cuộc kháng chiến trường kỳ đầy gian khổ hy sinh, thử thách và rực rỡ chiến công.

Với những trang hồi ký, bút ký, nhật ký đầy ắp sự kiện lịch sử và tư liệu thể hiện góc nhìn, sự cảm nhận riêng của mỗi nhà văn, bạn đọc sẽ cảm nhận sâu sắc hơn về một thời khói lửa chiến tranh. Hy vọng, tập sách này, góp một phần động viên, giáo dục cho thế hệ trẻ về tinh thần yêu nước, ý chí độc lập tự cường nhằm tiếp tục phát huy truyền thống tốt đẹp của cha ông, phục vụ đắc lực công cuộc đổi mới, vì mục tiêu: Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

Lê Mai