“Xây dựng đội ngũ cán bộ quản lý, phóng viên, biên tập viên có đủ phẩm chất, năng lực đáp ứng yêu cầu phát triển báo chí trong tình hình mới” là một trong các tiêu chí quan trọng mà Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025 đặt ra. Đây cũng là vấn đề cấp bách cần giải quyết để báo chí Việt Nam tiếp tục phát triển, góp phần xây dựng nền báo chí Việt Nam chuyên nghiệp, hiện đại, chất lượng và nhân văn, luôn là địa chỉ tin cậy của xã hội và công chúng.
Qua 94 năm hình thành và phát triển
(1925-2019) dưới sự lãnh đạo của Đảng, báo chí cách mạng Việt Nam luôn
là vũ khí sắc bén trên lĩnh vực tư tưởng - văn hóa, làm tốt vai trò định
hướng dư luận, đóng góp tích cực vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ
quốc, khẳng định vị thế trong xã hội.
Nhưng cũng cần thẳng thắn nhìn
nhận trong quá trình vận động, nhất là thời gian gần đây, báo chí chịu
nhiều tác động của thị trường - yếu tố vừa tạo cơ hội, vừa đặt ra không
ít thách thức với các tòa soạn trong hoạch định kế hoạch phát triển phù
hợp với giai đoạn mới, nhất là khi tự chủ về tài chính trở thành một yêu
cầu. Trong bối cảnh đó, không ít báo, tạp chí đã có biểu hiện xa rời
tôn chỉ, mục đích, chạy theo thị trường, không còn là diễn đàn tin cậy
của nhân dân.
Hệ quả là gần đây, một số báo chí bị đình bản, phạt tiền,
phóng viên bị thu hồi Thẻ nhà báo... Sau khi Luật Báo chí được ban hành,
năm 2016 Cục Báo chí (Bộ Thông tin và Truyền thông) đã
quyết liệt xử lý nghiêm sai phạm trong lĩnh vực báo chí với mục tiêu lập
lại trật tự, kỷ cương của báo chí cũng như đội ngũ nhà báo. Chỉ tính
riêng năm 2016 đã có gần 150 cơ quan báo chí bị xử phạt, có tháng Bộ Thông tin và Truyền thông (TT-TT) đã xử lý gần 70 trường hợp sai phạm, mức phạt cao nhất lên đến 200
triệu đồng, trong đó sai phạm thuộc về báo điện tử chiếm tới 76 trường
hợp (tương đương 50,66%). Sai phạm chủ yếu được cơ quan chức năng chỉ ra
là đưa thông tin sai sự thật, gây hậu quả nghiêm trọng.
Năm 2017, Bộ TT-TT xử lý vi phạm hành chính 55 trường hợp, thu hồi một giấy phép hoạt
động báo chí, một giấy phép chuyên trang điện tử, đình bản năm trường
hợp, trong đó có bốn trường hợp bị đình chỉ ba tháng do sai phạm hoạt
động báo chí; 12 người bị thu hồi Thẻ nhà báo do sai phạm, bị kỷ luật.
Tới năm 2018, có 26 trường hợp báo chí bị xử phạt vi phạm hành chính;
một trang điện tử bị đình bản tạm thời; bảy người bị thu hồi Thẻ nhà
báo. Mặc dù số lượng vi phạm đã có xu hướng giảm dần nhưng vẫn còn ở mức
cao, nhiều vi phạm có tính chất nổi cộm. Chưa kể không ít sai lầm,
khuyết điểm của một số cơ quan báo chí dù chưa đến mức phải xử phạt song
cũng phần nào làm ảnh hưởng đến niềm tin của nhân dân với người làm báo
và cơ quan báo chí.
Trong hàng loạt sai phạm của báo chí hiện nay, nổi lên và gây bức xúc
là hiện tượng một số phóng viên lợi dụng danh nghĩa nghề nghiệp, lợi
dụng uy tín tòa soạn để hạch sách, nhũng nhiễu, mưu lợi từ các tổ chức,
doanh nghiệp, cá nhân. Chiếm số lượng đáng kể trong đó là một số phóng
viên thường trú ở địa phương. Tranh thủ sự thiếu kiểm soát của cơ quan
chủ quản, các phóng viên này sử dụng Thẻ nhà báo như “giấy thông hành”
thực hiện hành vi sai phạm với nhiều chiêu thức khác nhau. Cách thức phổ
biến nhất là săn tìm, phát hiện sai phạm của tổ chức, doanh nghiệp, cá
nhân để đe dọa, mặc cả.
Mới đây, ngày 26/3/2019, Công an tỉnh Thanh Hóa
bắt quả tang Hà Văn Khải (bút danh Hà Khải) lợi dụng danh nghĩa nhà báo
để thực hiện hành vi cưỡng đoạt tiền của một doanh nghiệp ở địa phương.
Tương tự các vụ việc đã bị phát hiện, phóng viên này không hành động một
mình mà còn câu kết một số đối tượng khác để “đánh hội đồng” doanh
nghiệp nhằm trục lợi.
Trước đó, tháng 12/2018, việc phóng viên Đào Thị
Thanh Bình (báo Thương hiệu và Công luận) bị bắt giữ vì có hành vi tống
tiền doanh nghiệp số tiền lên đến 70.000 USD khiến dư luận xã hội hết
sức phẫn nộ, bởi đây là hành vi trắng trợn, cho thấy thái độ bất chấp
pháp luật của một số phóng viên tha hóa biến chất. Ngày 22/5/2019, Công
an tỉnh Bắc Giang đã hoàn thành kết luận điều tra, đề nghị truy tố Đào
Thị Thanh Bình về tội “cưỡng đoạt tài sản”.
Các sự kiện đó giúp lý giải
vì sao ở một số địa phương, phóng viên lại trở thành nỗi e ngại của các
cơ quan, đơn vị. Và dù lý do nào thì cơ quan báo chí có phóng viên vi
phạm pháp luật cũng không thể vô can. Sự lơ là, thiếu kiểm soát của tòa
soạn đã tạo kẽ hở để phóng viên tự tung tự tác, nhũng nhiễu, gây hậu quả
nghiêm trọng cho xã hội. Các sai phạm bị phát hiện không chỉ liên quan
việc tuyển dụng, sử dụng nhân lực của mỗi tòa soạn, mà còn là trách
nhiệm của cơ quan báo chí trong tổ chức hoạt động tại các địa phương với
đại diện là phóng viên thường trú. Sai phạm có thể khiến phóng viên
thường trú bị sa thải, bị xét xử theo quy định của pháp luật, nhưng sai
phạm làm mất uy tín của một tờ báo thì khó có thể khắc phục trong một
sớm một chiều. Nếu các tòa soạn thường xuyên kiểm tra, giám sát, đề cao
đạo đức nghề nghiệp của cán bộ, phóng viên chắc chắn sẽ hạn chế, ngăn
chặn được các hiện tượng tiêu cực.
Không kém nổi cộm trong hoạt động báo chí, gây bức xúc dư luận còn có
tình trạng nhiều ấn phẩm, nhất là báo điện tử, bị biến tướng, tha hóa
về nội dung và hình thức. Thay vì thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ
được cơ quan có thẩm quyền cấp phép, nội dung trên các ấn phẩm này chủ
yếu chạy theo thị hiếu tầm thường, dễ dãi của một bộ phận công chúng,
với tin bài chủ yếu là tin tức, hình ảnh giật gân, phản cảm, nhằm đạt
mục tiêu duy nhất là tăng rating (lượt truy cập), tăng lượng phát hành,
tăng doanh thu. Đây là hiện tượng bất bình thường trong hoạt động báo
chí, đòi hỏi phải chấn chỉnh kịp thời. Nếu không được tòa soạn “bật đèn
xanh”, cho phép “xé rào” vì chủ trương biến tờ báo thành nơi tìm kiếm
lợi nhuận thì chắc chắn phóng viên không tự biến thành người chuyên lê
la trên mạng xã hội, nhặt nhạnh các loại tin tức “bên lề”, săn tìm phát
ngôn gây sốc, bám theo giới giải trí (showbiz), lùng sục nạn nhân các vụ
án,... để sản xuất những bài viết theo kiểu chộp giật, ăn xổi, tự đánh
mất vai trò định hướng thông tin lành mạnh cho xã hội. Thậm chí chính
lối tác nghiệp thiếu trách nhiệm này còn tạo cơ hội để tin giả, tin
thiếu kiểm chứng ngang nhiên xuất hiện trên mặt báo.
Có một thực tế là lâu nay tại không ít tòa soạn, thu nhập của phóng
viên phụ thuộc vào lượng truy cập của độc giả vào bài viết. Từ đây dẫn
tới tình trạng dù có thể không muốn, một số phóng viên vẫn phải đưa ra
loại tin bài chiều theo thị hiếu độc giả với ngôn ngữ bị biến dạng,
thiếu chuẩn mực, thậm chí gây phản cảm, đánh mất bản sắc, vị thế cần có
của tờ báo. Vì mục đích “câu view”, nhiều phóng viên truyền tay nhau
“cẩm nang đặt tít” với các chiêu thức như: ăn theo sự kiện và chủ đề
“hot”, kích thích bằng loại từ ngữ nhạy cảm, thuật ngữ mới lạ, cường
điệu hóa, tạo ra sự tranh cãi của đám đông... Đây là một con dao hai
lưỡi, vì với lối giật tít phản cảm, trái thuần phong mỹ tục, từ sự việc
vốn bình thường nhưng bằng giật tít giật gân, gợi tò mò, phóng viên dễ
gây hiểu lầm, xúc phạm nhân vật đã đề cập trong bài viết, đánh lừa người
đọc bằng nội dung không liên quan bài viết... Hệ quả là nhiều bài báo
không chỉ tác động tiêu cực đến sinh hoạt xã hội, làm công chúng hoang
mang, mà còn khiến nhà báo và tòa soạn báo bị xử phạt theo quy định của
pháp luật.
Đưa tin sai, đăng bài viết có nội dung đi ngược thuần phong mỹ tục,
kích động dư luận, lỏng lẻo trong biên tập, thiếu nhạy cảm về chính trị
đã dẫn đến một số lỗi sai ngớ ngẩn xuất hiện trên mặt báo cũng như tình
trạng phóng viên ngồi một chỗ sao chép tin bài trở nên phổ biến. Điều
này khiến một số tờ báo ngày càng sa sút chất lượng, xa rời tôn chỉ mục
đích hoạt động của báo chí nói riêng, không đáp ứng được đòi hỏi của
công chúng đối với tờ báo và người làm báo nói chung. Vì thế, chuyên môn
nghiệp vụ và đạo đức nghề nghiệp của người làm báo cần phải được đặt
lên hàng đầu. Và ở đây, trách nhiệm trước hết thuộc về các tổng biên tập
- người đứng đầu các tòa soạn, sau đó là trách nhiệm của đội ngũ biên
tập và cá nhân người làm báo. Do đó, cùng với việc tinh gọn hệ thống báo
chí, chất lượng của đội ngũ người làm báo cũng là vấn đề cần phải đặt
lên hàng đầu, nhằm đáp ứng được đòi hỏi của xã hội trong tình hình mới.
Cần nhìn nhận rằng, việc cơ quan chức năng xử phạt báo chí khi phát
hiện sai phạm là cần thiết nhưng xét đến cùng biện pháp này mới chỉ giải
quyết phần ngọn của vấn đề. Vì việc xử phạt chỉ áp dụng khi hành vi sai
phạm đã thực hiện, và hình thức xử phạt nghiêm khắc đến đâu cũng không
thể bù đắp thiệt hại mà sai phạm báo chí đã gây ra.
Để hạn chế và chấm
dứt sai phạm trong hoạt động báo chí, không cách nào khác, các cơ quan
chủ quản, người đứng đầu cơ quan báo chí, biên tập viên và mỗi người làm
báo cần có ý thức tự giác về vai trò trách nhiệm, nâng cao trình độ
chuyên môn nghiệp vụ, đạo đức người làm báo. Luật Báo chí đã có hiệu lực
từ ngày 1/1/2017, 10 quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo đã được
Hội Nhà báo Việt Nam ban hành để hội viên thực hiện, đó là cơ sở pháp
lý và đạo đức thiết thực với mỗi người làm báo.
Song mọi quy định chỉ có
thể phát huy hiệu quả khi mỗi cá nhân thường xuyên thực hiện nghiêm
túc. Với báo chí cũng vậy, chỉ bằng việc thực hiện nghiêm túc mọi tiêu
chí nghề nghiệp và đạo đức, mỗi người làm báo mới có thể góp phần vào sự
nghiệp phát triển báo chí, củng cố niềm tin trong cộng đồng, thực hiện
tốt vai trò đã được Đảng, Nhà nước và nhân dân giao cho./.
(Còn nữa)
Đông Á-Quang Hà (nhandan.com.vn)