Cải cách chưa đủ mạnh

Chuyên gia kinh tế P.Ô Ke-phê của WB cho rằng, tình trạng già hóa dân số tại Việt Nam đang gây ra những thách thức với các nhà hoạch định chính sách, chủ doanh nghiệp, người lao động (NLĐ) và người dân. Trong đó, thách thức lớn nhất chính là tỷ lệ tham gia BHXH thấp. Hiện Việt Nam mới chỉ đạt khoảng hơn 22% lực lượng lao động, trong khi phần lớn chỉ được hưởng một khoản hưu trí xã hội nhỏ (trợ cấp xã hội) nếu sống đến 80 tuổi. Mục tiêu của Việt Nam là nâng tỷ lệ NLĐ tham gia BHXH bắt buộc lên 50% vào năm 2020 nhưng sẽ khó đạt được nếu không cải cách chính sách và tăng chi tiêu công. Tỷ lệ tham gia BHXH bắt buộc hiện nay mới đạt khoảng 22% nhưng còn cách xa tỷ lệ gộp 38% số NLĐ ăn lương mọi hình thức được thống kê trong năm 2014. Đây cũng là thách thức chung tại các nước đang phát triển khi muốn mở rộng đối tượng tham gia trong khu vực phi chính thức. Luật BHXH năm 2014 đã cho phép NLĐ khu vực phi chính thức đóng góp một khoản tương ứng nhằm khuyến khích sự tham gia của họ. Theo đánh giá của WB, cách làm này hay nhưng hiện vẫn còn quá sớm để khẳng định nó có hiệu quả, giúp làm tăng số người tham gia hay không.

Dù Luật BHXH năm 2014 đã thực hiện một số cải cách đáng kể nhưng chưa đủ mạnh để khôi phục cân đối tài chính quỹ hưu trí. Đó là các yếu tố chính dẫn đến mất cân đối quỹ hưu trí hoặc vẫn chưa được sửa đổi (tuổi về hưu) hoặc sửa đổi chưa đủ mức (tỷ lệ hưởng và quy định về hưu trước tuổi). Bên cạnh đó, mức hưởng hưu trí được cho là khá “hào phóng” của Việt Nam, Luật BHXH 2014 quy định tỷ lệ hưởng hưu trí trên mỗi năm đóng BHXH là 3% đối với nữ và 2,25% đối với nam. Theo WB, so với tiêu chuẩn quốc tế, tỷ lệ hưởng rất cao và không bền vững xét về mặt tài chính. Tuy tỷ lệ cao như vậy, nhưng mức hưởng vẫn thấp do hầu hết NLĐ chỉ tham gia BHXH mới dựa trên lương cơ bản và thường là dựa trên lương tối thiểu. Hiện Luật BHXH bắt đầu thực hiện cải cách nhằm mở rộng cơ sở tính đóng góp không chỉ lương cơ bản mà gồm cả phụ cấp, thưởng và các chế độ trả công khác. Đây được đánh giá là những bước đi đúng nhằm giải quyết vấn đề nêu trên.

Mục tiêu mở rộng đối tượng

Theo chuyên gia cao cấp về an sinh xã hội C.Pây-ron Bi-xta (Tổ chức Lao động quốc tế tại Việt Nam): Việt Nam có tốc độ già hóa dân số rất nhanh, nếu như năm 2008 có 8,9 triệu người trong độ tuổi hưu, đến năm 2030 con số này sẽ là 21 triệu người. Tỷ lệ người già phụ thuộc sẽ tăng rất nhanh so với các nước khác trong khu vực Đông -Nam Á và các nước có cùng mức thu nhập. Như vậy, hệ thống BHXH ở Việt Nam phải tính toán để bảo đảm tính đầy đủ và tính bền vững trong mọi cải cách hệ thống.

WB cũng khuyến nghị Việt Nam muốn nâng tỷ lệ tham gia hưu trí trong khu vực phi chính thức, cần xem xét mở rộng các chương trình trợ giá của Nhà nước để “lôi kéo” NLĐ khu vực phi chính thức tham gia BHXH, BHYT. Đồng thời, biện pháp quan trọng cần thực hiện là dần dần nâng tuổi về hưu chính thức, tiến tới nâng tuổi về hưu nam, nữ bằng nhau (mục tiêu cuối cùng 65 tuổi với cả hai giới, trước mắt tăng 4- 6 tháng/năm); cần giảm mức hưởng cho mỗi năm về hưu sớm, tăng mức cắt giảm từ 2% lên 4 đến 5% đối với mỗi năm về hưu sớm...

Thứ trưởng Lao động - Thương binh và Xã hội Phạm Minh Huân cho biết: Việt Nam đang bước qua giai đoạn “cơ cấu dân số vàng”, tuy nhiên ba phần tư số người trong độ tuổi lao động chưa được nâng đỡ bởi mạng lưới an sinh nào và chỉ có hơn 12,5 triệu người tham gia BHXH. Do đó, việc mở rộng đối tượng là nhiệm vụ quan trọng nhất mà Luật BHXH hướng tới. Để bảo đảm tính ổn định lâu dài, Luật BHXH phải tiếp tục điều chỉnh lại mức đóng và mức hưởng. Đồng thời phải đa dạng hóa các hình thức tham gia BHXH để đáp ứng nhu cầu của người tham gia.

Cùng với đó, khi nhận thức của các đối tượng chịu tác động trực tiếp bởi các quy định này chưa đầy đủ sẽ xảy ra hiện tượng thiếu trung thực trong kê khai, gian lận về số lượng và đóng BHXH không đúng, không đủ. Điều này đã tồn tại và kéo dài trong nhiều năm, đặc biệt phổ biến ở khu vực ngoài nhà nước, các doanh nghiệp vừa và nhỏ mà từ lâu các cơ quan quản lý, cơ quan tổ chức thực hiện thiếu công cụ, kiểm soát không hiệu quả. Từ những hạn chế nêu trên, thời gian tới cần tuyên truyền một cách sâu rộng những nội dung cơ bản nhất của Luật BHXH, đối với các cấp, các ngành, các cơ quan, tổ chức và trước hết tập trung nâng cao nhận thức của các đối tượng chịu tác động trực tiếp của các quy định trong Luật. Bên cạnh đó, bảo đảm đúng tiến độ trong việc thực hiện xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn Luật BHXH với chất lượng cao, thuận tiện trong thực thi và khả thi trong áp dụng. Đồng thời, chủ động xác định nguồn lực tài chính hỗ trợ cho người lao động tham gia BHXH tự nguyện theo các phương án khác nhau để trình Chính phủ sớm quyết định những quy định đã ghi trong Luật: thời điểm, mức hỗ trợ, đối tượng nhận hỗ trợ và thời hạn hỗ trợ... để tăng nhanh diện bao phủ. Phấn đấu đến năm 2020, có khoảng 50% lực lượng lao động tham gia BHXH, 35% lực lượng lao động tham gia bảo hiểm thất nghiệp.