Bên cạnh mặt tích cực, MXH cũng tồn tại không ít những yếu tố tiêu cực, ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường xã hội, lợi ích cộng đồng, thậm chí cả an ninh quốc gia, đang là những khó khăn, thách thức to lớn mà rất nhiều nước đang phải đối mặt trong quá trình xây dựng và phát triển internet tại mỗi quốc gia.

1. Tình hình MXH và công tác quản lý MXH của Việt Nam trong thời gian qua

MXH ở Việt Nam có thể phân thành hai loại, thứ nhất là MXH do các doanh nghiệp trong nước cung cấp và chịu sự điều chỉnh của pháp luật Việt Nam. Thứ hai là MXH do doanh nghiệp nước ngoài cung cấp xuyên biên giới vào Việt Nam, điển hình như: Facebook, Google, Youtube, Twitter, Microsoft...

Trước tháng 8-2013, MXH tại Việt Nam được quản lý dưới phương thức đăng ký cung cấp dịch vụ. Tuy nhiên, do sự phát triển nhanh của MXH, Việt Nam đã thay đổi phương thức quản lý từ đăng ký cung cấp dịch vụ sang phương thức cấp giấy phép hoạt động. Đến thời điểm hiện tại, Việt Nam đã có 270 MXH được cấp giấy phép hoạt động.

Các MXH do doanh nghiệp Việt Nam cung cấp, đặc biệt là các trang đã được cấp phép hoạt động phần lớn đều tuân thủ quy định của pháp luật hiện hành. Số ít trường hợp để xảy ra sai phạm và nội dung vi phạm chủ yếu là do thành viên chia sẻ, trao đổi các nội dung vi phạm về thuần phong mỹ tục, dung tục và phản cảm.

Các MXH của nước ngoài cung cấp xuyên biên giới vào Việt Nam được người Việt Nam lựa chọn sử dụng nhiều nhất hiện nay là Facebook và Youtube. Theo báo cáo của Google, Việt Nam là một trong nhóm 10 nước có lượng người dùng Youtube cao nhất trên thế giới.

Trong thời gian qua, các hành vi tiêu cực như: tung tin giả mạo, phát tán tin xấu độc, xuyên tạc, bịa đặt, phát ngôn gây thù ghét... chủ yếu tồn tại trên các MXH nước ngoài do nhận thức của người sử dụng cho rằng MXH là môi trường ảo nên có thể tự do phát ngôn, tự do thông tin mà không phải chịu trách nhiệm.

Để quản lý hoạt động của MXH, trong những năm qua, Việt Nam đã từng bước xây dựng, hoàn thiện hệ thống cơ chế, chính sách, văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh hoạt động internet nói chung và MXH nói riêng, đảm bảo môi trường pháp lý bình đẳng, minh bạch, phù hợp với yêu cầu thực tiễn ⁽¹⁾.

Các cơ quan quản lý nhà nước của Việt Nam cũng đã ban hành một số văn bản mang tính chỉ đạo, điều hành. Trong đó, tập trung yêu cầu các tổ chức, doanh nghiệp cung cấp dịch vụ MXH chủ động rà soát toàn bộ hoạt động cung cấp dịch vụ của mình, nâng cao trách nhiệm quản lý thông tin trên MXH do mình cung cấp. Ngoài ra, Bộ Thông tin và Truyền thông thường xuyên chủ trì tổ chức các cuộc họp định kỳ, đột xuất với các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ MXH nhằm tìm hiểu, nắm bắt xu hướng phát triển của loại hình này, cũng như trao đổi, tìm kiếm các giải pháp nhằm tháo gỡ khó khăn, hỗ trợ cho các doanh nghiệp Việt Nam có điều kiện phát huy khả năng để cạnh tranh với MXH nước ngoài.

Công tác thanh tra, kiểm tra hoạt động MXH được Bộ Thông tin và Truyền thông triển khai thường xuyên, quyết liệt. Trong trường hợp xác định được nhân thân của đối tượng cung cấp thông tin vi phạm các quy định hiện hành trên MXH, thì tùy theo tính chất mức độ, Việt Nam sẽ áp dụng hình thức xử lý phù hợp. Trường hợp vi phạm mức độ nhẹ thì nhắc nhở, rút kinh nghiệm, trường hợp vi phạm ở mức độ nặng có thể xem xét xử phạt vi phạm hành chính, thu hồi giấy phép, thu hồi tên miền, v.v.. Trong trường hợp không xác định được nhân thân của đối tượng vi phạm, hoặc đối tượng vi phạm ở nước ngoài, Việt Nam sẽ áp dụng biện pháp yêu cầu các nhà cung cấp dịch vụ MXH phối hợp ngăn chặn, gỡ bỏ thông tin sai phạm. Hiện nay, Chính phủ Việt Nam đã thiết lập được cơ chế phối hợp với Google và Facebook - hai dịch vụ của nước ngoài có khá đông người Việt Nam sử dụng.

Bên cạnh việc tăng cường công tác quản lý MXH, Chính phủ Việt Nam đã đẩy mạnh tuyên truyền nâng cao nhận thức, văn hóa của người sử dụng MXH, nhất là giới trẻ, để từng người sử dụng có ý thức, trách nhiệm hơn khi phát ngôn trên MXH. Đồng thời, đẩy mạnh cung cấp thông tin, công khai, minh bạch thông tin trên các phương tiện truyền thông chính thống góp phần hạn chế cơ hội phát triển của các phát ngôn vi phạm pháp luật trên MXH. Huy động sức mạnh của cả hệ thống chính trị từ Trung ương đến địa phương, phối hợp trách nhiệm giữa các cơ quan chức năng với các tổ chức, đoàn thể, giữa gia đình và nhà trường, giữa ý thức cá nhân với các phong trào mang tính cộng đồng, hướng tới mục tiêu cùng chung tay xây dựng MXH tại Việt Nam lành mạnh, an toàn, đóng góp ngày càng tích cực và hiệu quả vào sự phát triển của toàn xã hội.

2. Những vấn đề đặt ra đối với công tác quản lý MXH trong thời gian tới

Qua nghiên cứu, theo dõi sự phát triển của MXH tại Việt Nam trong những năm gần đây, có thể dự báo xu thế phát triển của loại hình này trong các năm tới như sau:

Thứ nhất, MXH sẽ trở thành kênh thông tin chính quan trọng trong đời sống xã hội đối với người dân.

Với việc liên tục cập nhật những tiến bộ mới nhất trong nghiên cứu về trí tuệ nhân tạo cho việc phát triển nền tảng công nghệ, các MXH đang ngày càng thông minh hơn và mang lại nhiều tiện ích lớn hơn cho người sử dụng. Không dừng lại ở việc cung cấp thông tin từ người dùng, MXH đang thực sự lớn mạnh và bước vào mọi ngóc ngách của cuộc sống, từ việc liên lạc, kết nối đến việc trở thành một công cụ hữu ích cho việc học tập, phát triển kinh doanh của tất cả các cá nhân và tổ chức.

Bên cạnh đó, với số lượng người dùng tăng nhanh chóng, sự lan truyền hay “lây nhiễm” của MXH đang khiến cho bất kỳ cá nhân nào, đặc biệt là những người trẻ buộc phải tham gia vào MXH nếu không muốn đứng lại hay lạc hậu so với xã hội. Chính vì vậy, sự phát triển của các MXH sẽ ngày càng phát triển và ảnh hưởng tới hành vi của con người và sự phát triển của xã hội.

Thứ hai, MXH trở thành môi trường thuận lợi để thông tin xấu độc, gây hại, những phát ngôn thù ghét tràn lan; mức độ tác động đến xã hội ngày càng nghiêm trọng.

Tại hội nghị triển khai công tác hằng năm, Chính phủ Việt Nam đều đánh giá: Nhiều thông tin không chính thống trên MXH đã làm nhiễu loạn, ảnh hưởng rất nhiều đến công tác chỉ đạo, điều hành. Tuy nhiên, không thể chỉ ngăn cấm MXH bằng những mệnh lệnh hành chính, mà phải biết tận dụng mặt tích cực của nó để định hướng dư luận đến với cái đúng, cái tốt, đấu tranh với cái sai, cái xấu. Điều đó chỉ có thể được thực hiện khi cơ quan chức năng chủ động cung cấp thông tin chính xác, kịp thời đến với người dân.        

Tại Việt Nam, các MXH đang trở thành một kênh thông tin thiết yếu của người dân. Với độ mở cao, thông tin trên các MXH có sức lan truyền rất nhanh và diện bao phủ cũng vô cùng rộng lớn. Tuy nhiên, độ trung thực, tính chính xác, tích cực của thông tin trên MXH lại phụ thuộc chủ yếu vào ý thức, trách nhiệm và mục đích của cá nhân người đăng tải.

Trong môi trường phát triển số hóa mạnh mẽ như ngày nay, MXH cũng như “con dao hai lưỡi”. Nhiều người rất khó để phân biệt được đâu là thực tế (tin thật), đâu là màn kịch được dựng lên (tin giả). Vì thế, thời gian qua đã xuất hiện không ít thông tin trên MXH hoàn toàn bịa đặt, vu khống, sai sự thật, xúc phạm danh dự của tổ chức và cá nhân, gây hoang mang và bất bình trong dư luận xã hội. Loại thông tin độc hại này đã và đang trực tiếp làm MXH trở thành “thế giới ảo” theo đúng nghĩa đen, và làm cho sự thiện chí, lương thiện của hàng triệu người lành mạnh, tử tế dùng MXH như bị chìm lấp trong “trận đồ bát quái” giữa thật và giả, giữa trắng và đen, giữa tích cực và tiêu cực…

Thứ ba, MXH trở thành “cánh tay nối dài” của báo chí truyền thống.

MXH đáp ứng một nhu cầu quan trọng của cuộc sống con người là tạo lập các mối tương tác, tạo điều kiện để mỗi người có thể thể hiện suy nghĩ, tâm tư, sở thích, biểu lộ tình cảm, trao đổi, chia sẻ trải nghiệm, tham khảo ý kiến, trình bày quan niệm về vấn đề nào đó của xã hội hoặc của cá nhân... Tính kết nối, chia sẻ gắn liền với mỗi cá nhân đã làm cho thông tin trên MXH hết sức phong phú.

Các tiện ích của MXH ngày càng thu hút nhiều người, tạo ra môi trường mở giúp giao lưu, liên kết. Từ các tiện ích đó, nhiều cơ quan báo chí truyền thống lập trang Facebook của báo để mở rộng thông tin đến bạn đọc. Có thể nói, MXH đang đóng góp vào hoạt động của các nhà báo một cách quan trọng trên 3 khía cạnh sau đây. Một là, nguồn cung cấp thông tin rộng lớn cho các nhà báo, với nhiều tiếng nói khác nhau, từ chính trị gia cho đến người dân bình thường, từ miền xuôi cho đến miền ngược, người giàu người nghèo đều có thể đưa thông tin, và trở thành nguồn tin của nhà báo. Hai là, sự tham gia tích cực của các nhà báo, với vai trò là những người sử dụng MXH, sẽ góp phần đưa ra các vấn đề, thảo luận, đưa ra chính kiến cá nhân. Ba là, sự truyền tải thông tin rộng khắp của MXH giúp các nhà báo đưa thông tin đến người đọc, và thu hút người đọc đến các trang báo mạng của mình. Chính vì thế, MXH trở thành “cánh tay nối dài” của báo chí.

Thứ tư, MXH tạo điều kiện cho loại hình “báo chí công dân” phát triển

Nhờ những công cụ hấp dẫn và tiện ích mà MXH cung cấp cho người sử dụng, ví dụ như chức năng live stream của Facebook cùng với những tiện ích khác trong việc post hình ảnh, lời thoại…, bất kỳ người dùng MXH nào cũng có thể tạo ra một “cơ quan truyền thông” của cá nhân mình, sản xuất tin, bài như một “tòa soạn thu nhỏ” với đầy đủ các loại hình tích hợp “báo in”, “báo nói” và “báo hình”.

Mặc dù đa số người tham gia MXH thiếu kỹ năng hoặc không được đào tạo về nghề báo, song chính internet lại giúp họ được hoạt động với cơ chế như một phóng viên, biên tập viên. Điểm khác biệt là việc biên tập được thực hiện từ nhiều phía, và thường là sau khi sự việc đã diễn ra chứ không phải là trước đó. Trong hệ thống thông tin này, người dân dựa vào nhau để đưa tin, truyền tải và hiệu chỉnh một câu chuyện khi nó tiếp diễn. Từ đó, hình thành nên một bộ phận “nhà báo công dân” có sức ảnh hưởng nhất định đến đời sống xã hội, trực tiếp cạnh tranh với các cơ quan báo chí, truyền thông truyền thống và cả những nhà báo làm việc cho các cơ quan này. Điều này đặt ra nhiều khó khăn và thách thức cho Chính phủ Việt Nam trong công tác quản lý báo chí hiện nay.

3. Định hướng quản lý MXH trong thời gian tới

Từ những dự báo nêu trên, Chính phủ Việt Nam đã đưa ra một số định hướng quản lý hoạt động MXH trong những năm tới như sau:

Thứ nhất, chú trọng xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật phù hợp với sự phát triển nhanh và mạnh của internet nói chung và MXH nói riêng.

Hiện nay, Việt Nam đã xây dựng hành lang pháp lý để quản lý internet và thông tin trên mạng. Tuy nhiên, do tính chất thay đổi thường xuyên, phát triển liên tục của Internet nên một số quy định, chính sách hiện hành đã trở nên bất cập; nhiều vấn đề mới xuất hiện đặt ra các yêu cầu quản lý mới, đòi hỏi Chính phủ phải nhanh chóng điều chỉnh, bổ sung, hoàn thiện hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách nhằm quản lý hiệu quả hơn đối với lĩnh vực này. Một số định hướng lớn trong thời gian tới gồm:

- Tiếp tục hoàn thiện các quy định về quản lý hoạt động thông tin trên mạng nói chung và MXH nói riêng, tập trung nghiên cứu xây dựng Luật về quản lý thông tin trên mạng để có thể tạo ra hàng lang pháp lý đầy đủ, phù hợp.

- Triển khai thực hiện hiệu quả Luật Báo chí 2016, trong đó chú trọng việc nâng cao vai trò định hướng thông tin của các cơ quan báo chí truyền thống, tích cực, chủ động phê phán, phản bác thông tin xấu, độc trên mạng để góp phần khắc phục những mặt trái của MXH.

- Xây dựng và triển khai bộ quy tắc ứng xử trên MXH cho các nhà cung cấp dịch vụ và người sử dụng MXH tại Việt Nam, hướng tới xây dựng môi trường mạng lành mạnh, an toàn tại Việt Nam.

- Triển khai hiệu quả “10 điều quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo” của Hội Nhà báo Việt Nam (có hiệu lực từ ngày 1-1-2017). Đặc biệt là quy định về việc nhà báo phải chuẩn mực và trách nhiệm khi tham gia MXH và các phương tiện truyền thông khác. Quy định này sẽ thúc đẩy nhà báo hướng tới và bảo vệ những giá trị có tính phổ quát, nền tảng nhân văn phát sinh trên MXH. 

- Xây dựng chính sách hỗ trợ, khuyến khích hình thành các trang MXH lớn, mạnh của các doanh nghiệp Việt Nam có khả năng thay thế hoặc cạnh tranh được với các trang MXH nước ngoài đang cung cấp dịch vụ xuyên biên giới vào Việt Nam.

Thứ hai, xây dựng các giải pháp kỹ thuật nhằm tăng cường tính chủ động, kịp thời trong công tác quản lý internet và MXH.

Để có thể bảo vệ chủ quyền quốc gia trên không gian mạng trong bối cảnh các trang MXH nước ngoài cung cấp dịch vụ xuyên biên giới vào Việt Nam đang thu hút được một lượng lớn người sử dụng trong nước như hiện nay, Chính phủ Việt Nam sẽ tập trung nghiên cứu, xây dựng một số giải pháp kỹ thuật sau:

- Xây dựng công cụ quản lý, thu thập, phòng ngừa và cảnh báo; công cụ đánh giá định lượng truy cập website để làm căn cứ thực hiện các chính sách quản lý nhà nước về thông tin trên internet.

- Xây dựng công cụ lọc và phát hiện tin giả, tin sai sự thật, công cụ đo lường theo thời gian thực mức độ lan truyền, phát tán những thông tin này trên MXH và các phương tiện truyền thông trực tuyến khác, nhằm chủ động ngăn chặn sự lan truyền và cảnh báo sớm tin giả ngay khi nó xuất hiện trên MXH.

- Xây dựng phương án hành động khi xảy ra tình huống khẩn cấp.

- Xây dựng cơ chế phối hợp giữa các đơn vị quản lý và doanh nghiệp trong việc ngăn chặn, gỡ bỏ các thông tin xấu độc trên MXH.

Thứ ba, đẩy mạnh tuyên truyền, nâng cao trách nhiệm và ý thức tuân thủ pháp luật cho người dân khi sử dụng MXH.

Chủ động, tích cực tuyên truyền, giáo dục chính trị tư tưởng, làm cho nhân dân thấy rõ tính hai mặt của MXH, nhất là mặt tiêu cực, vạch rõ âm mưu, thủ đoạn của các thế lực thù địch lợi dụng MXH để chống phá; tránh tình trạng vô tình tiếp tay cho các hoạt động chống phá và các hành vi tiêu cực, phản cảm, thiếu văn hóa trên MXH. Đồng thời, tăng cường giám sát, phát hiện thông tin sai phạm từ cộng đồng.

Đổi mới phương thức tuyên truyền của các cơ quan truyền thông, phát huy hơn nữa lợi thế của mạng Internet, cung cấp, cập nhật thường xuyên hệ thống văn bản pháp luật, quan điểm chính thống của Đảng, Nhà nước trên các phương tiện truyền thông đại chúng nhằm định hướng người sử dụng trước những thông tin nhạy cảm; xây dựng ý thức và phong cách văn hóa khi tham gia MXH.

Tăng cường quản lý báo chí để bảo đảm việc xây dựng và gìn giữ uy tín cho báo chí chính thống, tạothành kênh thông tin chuẩn mực nhằm xác thực những thông tin lan truyền trên MXH, tạo cơ chế để báo chí lớn mạnh và tồn tại song hành với MXH.

Khuyến khích các cơ quan nhà nước bên cạnh website của mình cần mở thêm một kênh thông tin giới thiệu về chuyên ngành và lĩnh vực mình quản lý qua đó tiếp cận và đưa thông tin dễ dàng đến người dân.

Khuyến khích thành lập và xây dựng những tài khoản trên MXH có sự đầu tư thích đáng từ Nhà nước để tạo thành những kênh truyền thông nhằm nâng cao nhận thức cho chính người sử dụng MXH. Trong hoạt động này, cần đặc biệt chú ý tới việc sử dụng và lôi kéo những KOL - key opinion leader, là những người nắm giữ các tài khoản MXH có ảnh hưởng tới người dùng khác về hành vi sử dụng MXH.

Thứ tư, tăng cường phối hợp quản lý giữa các bộ, ngành trong nước và giữa các nước trên toàn thế giới.

Công tác quản lý MXH liên quan đến lĩnh vực quản lý của nhiều bộ, ngành tại Việt Nam như: Bộ Thông tin và Truyền thông, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Tài chính, Bộ Công an, Ngân hàng Nhà nước … Do đó, để có thể quản lý hiệu quả, cần có sự vào cuộc và phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ngành có liên quan.

Bên cạnh đó, do đặc điểm “không có biên giới rõ ràng” của môi trường mạng internet, rất cần có sự phối hợp giữa Chính phủ Việt Nam với các nước trên thế giới và với các nhà cung cấp dịch MXH nước ngoài lớn như Facebook, Google, Youtube, Twitter… trong việc ngăn chặn, xử lý và loại trừ những nguy cơ mà MXH có thể mang lại./.

(1) Các văn bản quy phạm pháp luật gồm: Luật An toàn thông tin mạng được Quốc hội ban hành ngày 19/11/2015; Nghị định số 72/2013/NĐ-CP ngày 15-7-2013 của Chính phủ quy định về quản lý, cung cấp, sử dụng dịch vụ Internet và thông tin trên mạng; Nghị định số 174/2013/NĐ-CP ngày 13-11-2013 của Chính phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bưu chính, viễn thông, công nghệ thông tin và tần số vô tuyến điện; Thông tư số 09/2014/TT-BTTTT ngày 19-8-2014 của Bộ Thông tin và Truyền thông quy định chi tiết về hoạt động quản lý, cung cấp, sử dụng thông tin trên trang thông tin điện tử và mạng xã hội; Thông tư số 38/2016/TT-BTTTT ngày 26-12-2016 của Bộ Thông tin và Truyền thông quy định về việc cung cấp thông tin công cộng qua biên giới.