Tuy nhiên, thực tế công tác này cho thấy vấn đề dân số, kế hoạch hoá gia đình, vấn đề dân số và phát triển là những vấn đề hết sức phức tạp và tế nhị vì nó không chỉ đơn thuần là vấn đề sinh học. Bản thân nó là vấn đề mang tính xã hội, chịu sự tác động của cả quy luật tự nhiên và cả quy luật xã hội. Dân số tăng hay giảm, chất lượng dân số có được đảm bảo hay không, không chỉ phụ thuộc vào các chủ trương, chính sách của các cấp quản lý, mà còn phụ thuộc vào nhận thức của con người gắn liền với phong tục, tập quán truyền thống, môi trường kinh tế, môi trường xã hội văn hóa mà con người đang sống.

1. Dân số và phát triển không chỉ là công việc của một quốc gia mà còn là công việc của từng người, từng gia đình, của cả xã hội và cả nhân loại.

Tính văn hoá trong dân số và phát triển thể hiện trước hết ở nhận thức, quan niệm của mỗi người về việc duy trì và phát triển nòi giống. Ngày nay, thế giới đang quan tâm đến vấn đề ''Phát triển con người bền vững'', có nghĩa là xem xét sự phát triển của con người trong mối quan hệ với những vấn đề khác liên quan trực tiếp tới sự phát triển của chính con người, như môi truờng sinh thái, dân số, sức khoẻ phụ nữ và vị thành niên, chất lượng đời sống văn hoá cộng đồng...

Khái niệm con người phát triển bền vững là con người phát triển khởi nguồn từ văn hoá và nhằm tới văn hoá, không lấy phát triển kinh tế làm mục đích tối thượng, đơn thuần mà phải bảo đảm các quyền cơ bản của con người như quyền phát triển, chính trị, công dân, học tập giải trí… Tất cả những điều này thể hiện chất lượng cuộc sống của con người, gắn với quyền lợi dân tộc, quốc gia.

Chất lượng cuộc sống cao hay thấp phụ thuộc vào khả năng đáp ứng của xã hội đối với những nhu cầu cơ bản của mỗi cá nhân. Nó còn liên quan đến việc có kiểm soát, điều chỉnh được sự gia tăng dân số phù hợp với những điều kiện cơ bản, tạo đà cho sự phát triển hay không.

2. Giá trị văn hoá của vấn đề dân số và phát triển càng biểu hiện qua luận điểm: con người phải tiến tới làm chủ thiên nhiên, làm chủ xã hội, làm chủ bản thân. Đó là mục tiêu cao đẹp của văn hoá. Không có văn hóa, không có trình độ học vấn và KHKT, công nghệ thì không thể làm chủ bất cứ cái gì. Con người trong lịch sử phát triển của mình là quá trình phát triển từng bước liên tục, truyền đạt những kinh nghiệm sống (hiểu biết, khả năng lao động, thái độ ứng xử, giữa con người với thiên nhiên...).

Văn hoá và giáo dục là hai mặt của vấn đề dân số và phát triển. Nó gắn với con người và cùng tồn tại, phát triển với con người. Trình độ văn hoá có được là thông qua giáo dục. Ngày nay, khi nhiều châu lục trên thế giới đang gióng lên hồi chuông khẩn thiết kêu gọi hạn chế sự gia tăng dân số, tránh nguy cơ bùng nổ dân số, xây dựng một cuộc sống chất lượng hơn, phát triển hơn thì có thể coi đó chính là hành động có văn hoá của con người. Nhưng để đạt đến trình độ văn hóa nào đó cao hơn thì con người cần đề cao giáo dục. Trong lĩnh vực dân số và phát triển, giáo dục dân số (trong sự liên quan mật thiết với nhiều lĩnh vực khác) cho mọi người, các dân tộc, cả cộng đồng là một vấn đề quan trọng, nhất là đối với nước ta. Coi trọng tuyên truyền, giáo dục về dân số, đi sâu vào các vấn đề của chất lượng cuộc sống chính là vai trò cơ bản của công tác giáo dục cũng như văn hoá.

Đảng và Nhà nước ta đã đề ra một mục tiêu, một khẩu hiệu đẹp, đồng thời là mô hình gia đình hiện đại, có văn hoá. Đó là ''mỗi gia đình chỉ nên có một hoặc hai con để nuôi dạy cho tốt''. Đây là một nét đẹp văn hoá cộng đồng. Nó đẹp bởi tính hợp lí, hợp tình, nét đẹp có văn hoá trong giáo dục dân số, sao để mỗi gia đình với quy mô dân số hợp lí như thế hãy nuôi dưỡng con cái khoẻ mạnh về thể chất, tinh thần, thông minh, có ích cho xã hội, đất nước sau này. ở đây, việc giáo dục dân số đã góp phần nâng cao trình độ văn hoá cho chính mỗi con người, mỗi gia đình trong xã hội hiện đại ngày nay. Cách tiếp cận giáo dục dân số từ góc nhìn văn hoá như trên sẽ giúp thêm tính hiệu quả cho việc tuyên truyền dân số và phát triển trong giai đoạn hiện nay.

3. Mối quan hệ giữa văn hoá với dân số và phát triển, thể hiện ở khía cạnh nữa là vấn đề nâng cao trình độ dân trí và văn hoá cộng đồng. Trình độ dân trí và sự thụ hưởng văn hoá của nhân dân đựơc nâng cao chính là điều kiện thuận lợi cho công tác tuyên truyền dân số và phát triển. NQTW5 (khoá VIlI) đã xác định: ''làm cho văn hoá thấm sâu vào toàn bộ đời sống và hoạt động xã hội, vào từng người, từng gia đình, vào mỗi lĩnh vực sinh hoạt và quan hệ con người, tạo ra trên đất nước ta đời sống tinh thần cao đẹp, trình độ dân trí cao, khoa học phát triển...'' là với lí do đó.

Chính sự chênh lệch về trình độ dân trí giữa miền núi và thành thị, sự mất công bằng trong hưởng thụ văn hoá của nhân dân các vùng, miền, giữa các vùng kinh tế phát triển chưa đồng đều đã tác động sâu sắc tới công tác tuyên truyền dân số và phát triển hiện nay.

Muốn nâng cao dân trí và trình độ văn hoá không còn con đường nào khác là phát triển và nuôi dưỡng tốt việc dạy và học. Tạo điều kiện và môi trường cho con em nhân dân được đi học, được hưởng thụ văn hoá với nhiều hình thức đa dạng và phong phú, đồng thời góp phần nâng cao nhận thức và hiểu biết của người dân.

Các thiết chế văn hoá cơ sở như nhà văn hoá, thư viện, hệ thống truyền thanh, các đội văn nghệ quần chúng, thông tin lưu động, sách báo, tài liệu chuyên đề, tờ rơi về dân số KHHGĐ, dân số và phát triển... là rất cần thiết, đặc biệt là đối với vùng sâu, vùng xa, miền núi, bởi đây là công cụ tác động trực tiếp, cụ thể tới đối tượng. Thực tế đã chỉ ra rằng, nơi nào các cấp uỷ, chính quyền, các ngành chức năng ở địa phương, cơ sở quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo và đầu tư, chăm lo đời sống vật chất cũng như tinh thần, trong đó có văn hoá cộng đồng thì hiệu quả kinh tế, xã hội và công tác dân số KHHGĐ, cũng như mối quan hệ giữa dân số phát triển với các mặt khác của đời sống nhân dân sẽ được nâng cao rõ rệt.

Công tác thông tin - giáo dục - truyền thông dân số lâu nay đã đề cập nhiều về các biện pháp giảm tỉ lệ gia tăng dân số nhưng còn nói một chiều; chưa đề cập nhiều đến các vấn đề mới như chất lượng dân số, nguồn lực, mối quan hệ dân số, môi trường, sức khoẻ cộng đồng, sức khoẻ vị thành niên, bình đẳng giới, chất lượng cuộc sống...

Để đáp ứng yêu cầu của việc tuyên truyền dân số và phát triển phù hợp với giai đoạn mới, đặc biệt ở khía cạnh văn hoá, giáo dục, các cấp uỷ, chính quyền cơ sở, các ngành tuyên giáo, văn hoá thông tin, giáo dục, y tế... cần làm cho cán bộ, đảng viên nhận rõ vị trí của công tác này trong môi quan hệ giữa dân số KHHGĐ với dân số và phát triển.

Lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức tốt việc lồng ghép chương trình dân số KHHGĐ với phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương, cơ sở, nghĩa là đặt mối liên hệ mật thiết các yếu tố khác nhau của dân số với phát triển trong sự thống nhất của một thực thể. ở đây, ngành tuyên giáo, văn hoá - thông tin cần tham mưu cho cấp uỷ các chủ trương kế hoạch, chương trình của ngành mình, phối hợp thực hiện tốt chương trình dân số với phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội, nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân, trong đó không thể thiếu vắng sự quan tâm về mặt nâng cao dân trí, chất lượng hưởng thụ văn hoá, giáo dục; đẩy mạnh văn hoá, văn nghệ cộng đồng thông qua các hình thức đa dạng, phong phú với sự đầu tư cho các thiết chế văn hoá ở mỗi địa phương, cơ sở./.