Mãi 24 giờ sau khi nhận được tin Anh mất, tôi mới trấn tĩnh và mới có thể ngồi để viết ra những dòng chữ này vừa để tưởng nhớ Anh vừa để thể hiện tấm lòng tri ân sâu sắc với một người thầy đã dìu dắt tôi trong các bước đường công tác. Hình ảnh của anh mặc áo trấn thủ (một loại áo bông không có tay và chần bằng đường may hình quả trám mà bộ đội Cụ Hồ mặc trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp) với tư cách Bí thư Đoàn Thanh niên Lao Động (nay là Đoàn TNCSHCM) trường đại học Y - Dược Hà Nội, niềm nở tiếp đón chúng tôi bước chân vào năm thứ nhất, trường Đại học Y Hà Nội 46 năm về trước, hay hình ảnh Anh với mũ tai bèo và bộ quân phục quân Giải phóng lúc chia tay chúng tôi năm 1972, để Anh vào chiến truờng B2, vẫn giữ mãi trong tôi suốt những năm tháng qua. Ở Anh, suốt cuộc đời lúc nào cũng toát lên hình ảnh một con người nhiệt tình, trách nhiệm, đôn hậu, là niềm tin và chỗ dựa vững chắc cho đồng nghiệp và học trò.

Bài học lớn nhất mà chúng tôi học được từ Anh, đó là sự kết hợp một cách nhuần nhuyễn giữa chính trị và chuyên môn (y học và y tế): trong chuyên môn có chính trị và trong chính trị có chuyên môn. Khi tôi còn là cán bộ giảng dạy Đại học Y Hà Nội và tham gia thường vụ Đoàn Thanh niên nhà trường, còn Anh là Bí thư Đoàn trường, nhiều lần anh chỉ dẫn tôi cách tổ chức hội nghị bàn về phong cách học tập và nghiên cứu khoa học của cán bộ trẻ và sinh viên trong nhà trường. Vào thời đó, chính trị là thống soái; chính trị đi trước, chuyên môn theo sau, chính trị và chuyên môn dễ tách rời, lúc coi trọng cái này nhưng coi nhẹ cái kia. Khi bàn việc học tập của sinh viên, có xu hướng chỉ coi trọng xây dựng động cơ học tập, còn phương pháp học thường bị coi nhẹ. Vì vậy các bài thuyết trình chỉ dừng lại ở cách nói chung chung học tập vì lý tưởng cách mạng, vì tương lai, vì nhân dân v.v.. mà ít nói phải làm thế nào để học giỏi. Anh đã dặn tôi phải giáo dục lý tưởng cách mạng cho sinh viên, nhưng nếu thật sự vì lý tưởng cách mạng thì sinh viên phải cần và phải biết học giỏi. Thế là Đoàn Thanh niên nhà trường đã tổ chức nhiều hội thảo để giới thiệu kinh nghiệm hay của những sinh viên giỏi trong các khoá học. Không ngờ nhiều sáng kiến hay được chia sẻ và một phương pháp được đề cao là sinh viên phải chủ động và tự học là chính, thay cho lối học tổ nhóm truyền khẩu, thụ động. Rồi có lúc tranh luận diễn ra mạnh mẽ và có người quy kết Anh và tôi mang nặng “tư tưởng chuyên môn thuần tuý”. Nhưng Anh đâu có phải như vậy. Khi Anh đã ở cuơng vị Bộ trưởng Bộ Y tế, và tôi vừa được đề bạt là Thứ trưởng giúp việc cho Anh, Anh gọi tôi vào phòng làm việc và nói với tôi rằng : "Cậu là một cán bộ khoa học trẻ ( xin nói thêm năm 1996 tôi là cán bộ còn trẻ trong ngành Y được phong học hàm giáo sư, và lại được vinh dự được phong cùng một đợt với Anh, Anh là giáo sư triết học, còn tôi là giáo sư Y học), nhưng làm quản lý không phải chỉ cần có chuyên môn. Cậu phải cắp sách đến học nghiêm chỉnh một khoá tại Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh và tớ giao cho cậu nghiên cứu chuyên đề tư tưởng Hồ Chí Minh về sức khoẻ và công tác chăm sóc sức khoẻ. Đây sẽ là cái gậy để cậu vươn lên trong công việc quản lý y tế”. Tuân theo lời Anh, tôi đã đến Học viện để theo học lớp tại chức 4 năm và căm cụi nghiên cứu chuyên đề trên. Bây giờ ngẫm lại lời anh dặn mới thấy hết ý sâu xa trong kết hợp giữa chính trị và chuyên môn.

Cũng chính với sự kết hợp nhuần nhuyễn đó mà trong tư tưởng của Anh, định hướng “Công bằng” luôn luôn là chủ đề xuyên suốt trong quản lý y tế của nước ta ở thời Đổi mới với cách quản lý kinh tế theo cơ chế thị trường có định hướng xã hội chủ nghĩa. Bước vào thời kỳ mở cửa 1986, chúng ta nghĩ một cách đơn giản, khi áp dụng cơ chế thị trường vào quản lý kinh tế thì đương nhiên sẽ có một mô hình y tế phù hợp và bắt nhịp với cơ chế đó. Đâu có biết ngay trong cơ chế thị trường, nền y tế cũng có nhiều kiểu mô hình: có loại phù hợp với thị trường tự do ( lấy lợi nhuận là mục tiêu của nền y tế) và có loại phù hợp với thị trường xã hội ( lấy nhân đạo và công bằng là mục tiêu chính của y tế). Do không có định hướng ngay từ đầu, nên trong những năm cuối của thập kỷ 80 và hai năm đầu của thập kỷ 90, nền y tế của ta đã rơi vào sự khủng hoảng nghiêm trọng, và y tế cơ sở đã đứng bên bờ vực thẳm của sự tan rã.

Nghị quyết hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá VII đã đề ra những quan điểm cơ bản của y tế trong thời kỳ Đổi mới. Từ đó chúng ta mới có phương hướng rõ ràng về việc xây dựng một nền y tế trong cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Song mặt trái của cơ chế thị trường mang lại sự phân hoá giàu nghèo ngày càng rõ rệt, sự cách biệt giữa thành thị và nông thôn ngày một sâu sắc. Năm 1995 khi Anh được Trung ương điều chuyển từ cương vị Phó Giám đốc thường trực Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh sang làm Bộ trưởng Bộ Y tế, ngành y tế đang đứng trước những thách thức lớn: nhân đạo hay thương mại hoá?, y đức hay lời lãi.??...Rồi một lần, Anh đến chúc Tết Bác Phạm Văn Đồng, Bác cầm tay Anh nói to từng chữ : “ Các anh không được biến bệnh viện thành cái chợ và trong cái chợ ấy người thầy thuốc là con buôn”. Rời Phủ Chủ tịch ra về, Anh đến thẳng nhà tôi để chúc tết mẹ tôi và gia đình. Với nét mặt vẫn còn vẻ suy tư, Anh nhắc lại với tôi lời dạy của Bác Phạm Văn Đồng. Anh chia sẻ với tôi : “Sâu sắc quá cậu ạ, chí lý quá cậu ạ và lớn lao quá cậu ạ . Tớ với cậu phải làm gì đây”. Mười hai điều y đức của Anh ra đời trong hoàn cảnh đó. Khái niệm “Công bằng" trong chăm sóc sức khoẻ được Anh làm sâu sắc thêm trong hoàn cảnh đó.

Sự nhuần nhuyễn giữa chính trị và chuyên môn trong Anh không chỉ trên bình diện lý luận mà còn trong phong cách làm việc. Một lần được tháp tùng Anh thăm một xã của huyện Châu Thành, tỉnh Cần Thơ (lúc đó còn gọi là Hậu Giang), thấy xã có một chị bác sỹ công tác nên việc khám chữa bệnh của nhân dân được cải thiện rất nhiều, nhân dân không phải đi xa nhất là mùa nước nổi, trạm y tế quy củ và sạch đẹp. Anh quay lai hỏi tôi ( lúc ấy tôi vừa làm thứ trưởng vừa làm vụ trưởng TCCB): “Sao ta không đưa việc này thành phong trào hở cậu”. Lặn lội vào thực tiễn, rồi từ thực tiễn rút ra bài học và nâng thành chính sách (cái mà ngày nay Tổ chức Y tế Thế giới khuyến cáo làm chính sách phải dựa trên bằng chứng) - một tấm gương lớn ở Anh. Sau này bắt chước Anh, có lần tôi thăm một trường tại huyện Tân Biên, Tây Ninh và chợt thấy khẩu hiệu treo trên cổng nhà trường, đại ý thầy trò nhà trường quyết phấn đấu thành trường chuẩn quốc gia. Tôi chợt nghĩ tại sao ngành mình không xây dựng xã đạt chuẩn y tế quốc gia. Tôi về báo cáo Anh, Anh cuời một cách rất tình cảm và khen tôi:” Cậu đã lên tay rồi đấy”. Ý tưởng và chủ trương xã đạt chuẩn y tế quốc gia cũng bắt đầu từ thực tiễn.

Biết tôi say mê với chuyên môn ghép thận, nhưng có lần Anh tâm sự và dặn tôi: "Ghép thận cứu người bệnh cũng tốt và cũng cần, nhưng cậu hãy đưa nhiều bác sỹ giỏi của ngành mình xuống các tỉnh, huyện, xã khó khăn để cầm tay chỉ việc cho tuyến dưới. Việc này sẽ cứu được nhiều người hơn”. Anh giao cho tôi trực tiếp chỉ đạo phong trào này và trực tiếp dẫn các bác sỹ của Chợ Rẫy về với Kiên Giang, Bạch Mai về với Tuyên Quang, Thành phố Hồ Chí Minh về với Bình Phước, Việt Đức về với Cao Bằng, Trung ương Huế về với KonTum v.v.. Sự nhuần nhuyễn giữa chính trị và chuyên môn trong Anh lại càng được thể hiện khi gay cấn. Đầu năm 2001, khi xẩy ra vụ bạo loạn chính trị tại các tỉnh Tây Nguyên, Anh đã chỉ thị cho y tế các tỉnh Tây Nguyên tổ chức thầy thuốc mang cơm, mang nước, mang thuốc và mang cả chính sách của Đảng đến với dân”. Việc làm này của y tế Tây Nguyên đã góp phần không nhỏ vào việc khôi phục lại an ninh trật tự trong vùng. Suốt những năm làm thứ trưởng y tế giúp việc Anh, tấm gương về sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chính trị và y tế của Anh là một bài học sâu sắc và ảnh hưởng lớn lao đến nhận thức, phong cách làm việc của chúng tôi.

Nói đến Đỗ Nguyên Phương còn phải nói đến tài dùng người giúp việc. Mô hình y tế Công bằng - Hiệu quả - Phát triển trong cơ chế quản lý kinh tế thị trường có định hướng xã hội chủ nghĩa chưa từng có tiền lệ trong lịch sử y tế. Các nước có quá trình chuyển đổi như nước ta, mà một thời y tế, đã trở thành bông hoa của Chủ nghĩa Xã hội, cũng ít nhiều chịu sự chao đảo về y tế trước mặt trái của các quy luật kinh tế thị trường. Để tham mưu cho lãnh đạo Đảng và Nhà nước có các quyết sách đúng đắn và phù hợp với thực tiễn, Anh đã tập hợp nhiều chuyên gia trong và ngoài nước để phát huy trí tuệ của tập thể, vừa đúc rút kinh nghiệm vừa nghiên cứu kinh nghiệm của thế giới. Nhiều hôm ánh đèn trong phòng làm việc của Anh vẫn sáng đến 10g – 11g đêm. Sau một chút lót dạ chiều thanh đạm, anh ngồi với chúng tôi – nhưng người cộng sự - để bàn cho thấu đáo từng chính sách, từng ý trong dự thảo nghị quyết hay chỉ thị. Làm việc với nhóm có lúc căng thẳng do sự chưa đồng thuận giữa các thành viên, Anh lại làm việc với từng người để tạo điều kiện cho người nói có thể nói hết ý nghĩ của mình mà không sợ một sự quy chụp hay thành kiến. Với tôi, một người kém Anh tám tuổi đời và chỉ là người giúp việc, nhưng Anh bao giờ cũng giành sự chăm chú khi nghe tôi trình bày ý kiến và ghi chép tỷ mỷ. Thỉnh thoảng có chỗ tôi diễn đạt không tốt làm Anh khó hiểu, Anh lại bắt tôi nói lại. Có lúc đang nghe, Anh lại ra cho tôi các câu hỏi làm tôi lúng túng, có lần phải xin khất để suy nghĩ thêm.

Sự chân tình lắng nghe và thẳng thắn trong trao đổi đã làm chúng tôi không ngần ngại đưa ra những ý kiến, mặc dầu có thể trái với ý của Anh. Cái quý giá đối với những người làm công việc giúp Anh là được Anh nghe và áp dụng những ý hay vào công việc. Với kinh nghiệm thế giới Anh rất trân trọng. Anh đã chỉ thị cho chúng tôi mời các chuyên gia hàng đầu thế giới về hoạch định chính sách y tế vào Việt Nam để học tập kinh nghiệm. Khi chúng tôi mời được Giáo sư Xiao, đã từng là cố vấn về chính sách y tế cho vợ chồng Tổng thống Hoa Kỳ Bill Clinton sang Việt Nam, để cùng Giáo sư Goran Dahlgren, chuyên gia hàng đầu về chính sách y tế của Thuỵ Điển, trao đổi kinh nghiệm với chúng tôi về công bằng trong chăm sóc sức khoẻ. Anh đã căn dặn tôi:” Cậu phải mời các vị ấy ra Hạ Long và cậu ngồi hai ngày mà học các vị ấy. Ngồi ở Hà Nội thì cậu cứ nhấp nhổm lo công việc. Hết việc này hết đến việc khác và cậu không học được gì đâu”. Tuân lời Anh, tôi đã cùng các vị chuyên gia ra Hạ Long để nghe các vị giảng giải về y tế trong cơ chế thị trường.

Xung quanh Anh là một tập thể làm việc trách nhiệm và được làm việc một cách trách nhiệm. Chính tấm lòng đôn hậu và cách đối xử chân thành của Đỗ Nguyên Phương đã tạo ra bầu không khí đó tại các nơi Anh là Thủ trưởng.

Có lần đi đến một địa phương, do Anh có một “ ê kíp” làm việc với tính cộng đồng trách nhiệm cao, một đồng chí lãnh đạo đã khen là Anh đã có những “con bài trùng”. Dạ xin thưa, chúng tôi không dám nhận là “con bài trùng” của Anh mà chúng tôi mãi mãi chỉ là những học trò của Anh. Với cá nhân, từng người chúng tôi luôn được Anh gọi là “ cậu” và xưng là “ tớ”, vì Anh coi chúng tôi như những người em trong gia đình, và hơn thế, những “cậu học trò cưng” của Anh. Than ôi, chẳng bao giờ lại được nghe Anh gọi chúng tôi bằng “ cậu” và xưng “ tớ” với chúng tôi nữa. Với tấm lòng tri ân sâu sắc, xin vĩnh biệt Anh, một người thủ trưởng, một người Thày, một Bộ trưởng đôn hậu và tài năng.

GSTSKH Phạm Mạnh Hùng

Chuyên gia cao cấp, Ban Tuyên giáo TW

Nguyên thứ trưởng Bộ y tế

Nguyên Phó trưởng ban Tuyên giáo TW