Ngày 11-11-1838, cha đẻ của Thuyết tiến hóa hiện đại viết trong tạp chí The Day of Days rằng ông đã cầu hôn người bà con Emma Wedgwood và nhận được sự đồng ý. Hôn lễ của hai người diễn ra vào ngày 29-1-1839.

Thế nhưng, như bao chàng trai trẻ khác, trước đó Darwin đã vô cùng lo lắng. Vài tháng trước khi đưa ra quyết định, vào tháng 4 và 7-1838, Darwin đã viết hai bản ghi chú tỉ mỉ về hai kịch bản cho cuộc đời, sự nghiệp của mình nếu kết hôn hoặc không kết hôn. Những suy nghĩ của Darwin cũng chính là những đấu tranh vô tận của con người để chọn lựa giữa gia đình và sự nghiệp, tình yêu và công việc, hay tình cảm và lý trí.

Trách nhiệm hay tự do?

Những bản thảo viết tay bằng bút chì về sự phân vân giữa hôn nhân và tự do của Darwin từng được Nhà xuất bản Đại học Cambridge (Anh) phát hành trong cuốn The correspondence of Charles Darwin quyển 2 năm 1985.

Trong bản danh sách đầu tiên vào tháng 4-1838, chàng Darwin trẻ tuổi đã vẽ nên kế hoạch hết sức bay bổng và đầy tự do, trong đó bao gồm đến khám phá Mỹ, Mexico. Nếu không du lịch, ông sẽ cống hiến cuộc đời cho việc nghiên cứu sự tiến hóa của các loài và vô vàn dự định khác cho sự nghiệp. Cuộc sống cũng hết sức dễ dàng, có thể ở London (Anh) hoặc bất cứ nơi đâu trong một ngôi nhà nhỏ và các chuyến đi du lịch mùa hè để thu thập mẫu vật.

Nhưng nếu kết hôn, cuộc sống sẽ đồng nghĩa với sự gò bó và trách nhiệm làm việc để kiếm tiền. Cuộc sống sẽ chết gí ở thành phố và “không du lịch”, “không sách”. Thậm chí ông đã hoảng hốt tự hỏi “liệu mình có thể phải sống ở London như một tù nhân?” và nhiều lần lo sợ một cuộc sống nghèo đói với con cái nheo nhóc.

Vài tuần sau đó, ông trở lại bản danh sách là những đắn đo về con cái. Ông tự thuyết phục mình về việc có những đứa con bằng những lời lẽ rất thẳng thắn: “Trẻ con (nếu điều đó làm hài lòng Chúa) - đối tượng để yêu thương và chơi đùa cùng - bằng cách nào đó cũng tốt hơn một con chó”. Cuộc sống cũng sẽ thi vị hơn với “một người bạn đời chung thủy”, “một người vợ hiền bên bếp lửa với sách và âm nhạc”, “một cuộc sống không lo béo phì và bệnh tật”... dù hơi mất thời gian.

Bản ghi chú viết tay thứ hai của Charles Darwin hồi tháng 7-1838 - Ảnh: Cambridge University Library

Sớm hay muộn?

Dù vậy ông vẫn có những ám ảnh về cuộc sống ngập mặt trong công việc và buồn tẻ trong một ngôi nhà ngập khói bụi ở London, luôn lo chạy gạo từng bữa cho con cái. Trong khi đó, cuộc sống tự do sẽ cho phép ông bay nhảy đi đến bất cứ nơi nào ông thích, không bị buộc phải đi thăm hỏi họ hàng, gặp gỡ những người tài giỏi ở các câu lạc bộ...

Cuối cùng, ông đi đến kết luận: “Kết hôn! Kết hôn! Kết hôn!”. Nhưng câu hỏi khác được đặt ra là: khi nào? Darwin viết: “Một người đã từng nói, sớm hay muộn, khi có con tính tình con người sẽ trở nên mềm dẻo hơn, cảm xúc sẽ trở nên sống động hơn và nếu không sớm kết hôn, người ta sẽ bỏ lỡ một niềm hạnh phúc thuần khiết tốt lành”.

Nhưng, trở về thực tế, ông nhận ra dù có kết hôn ngay lập tức thì rõ ràng các vấn đề và chi phí cuộc sống là điều không thể gạt bỏ. Cuộc sống sẽ là những cuộc gọi vào sáng sớm, những bất tiện và mất nhiều thời gian mỗi ngày. “Làm sao tôi có thể quản lý sự nghiệp khi mà mỗi ngày buộc phải đi dạo với vợ?”.

Dù vậy, sáu tháng sau, ông cưới Emma Wedgwood. Thực tế là Darwin đã cùng vợ sống hạnh phúc bên nhau suốt 44 năm cho đến khi cái chết mới có thể chia lìa họ. Họ đã có với nhau mười mặt con. Cuộc hôn nhân của ông được ví như lời giải nhiệm mầu phá vỡ niềm tin cho rằng tình yêu và công việc không thể cùng tồn tại.

ANH THƯ - TRẦN PHƯƠNG/Tuổi Trẻ