Bệnh lao – “kẻ giết người hàng đầu”

Theo đánh giá của Tổ chức Y tế Thế giới, bệnh lao vẫn là "kẻ giết người hàng đầu" trong các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm trên thế giới. Cứ mỗi ngày, lại có thêm 4.500 người chết bởi bệnh lao và gần 30.000 người mắc bệnh. Tại Việt Nam, mỗi năm có khoảng 124.000 người mắc lao mới, số người chết do lao ước tính là 12.000 người…

Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới năm 2018, ước tính năm 2017, Việt Nam có 124.000 người mắc lao mới. Chương trình Chống lao Quốc gia đã phát hiện được khoảng 100.000 người mắc lao, còn lại hơn 20.000 người chưa được phát hiện trong cộng đồng. Số người chết do lao năm 2017 ở Việt Nam ước tính là 12.000 người, cao hơn nhiều so với con số tử vong do tai nạn giao thông.

So với ước tính năm 2015, số mắc giảm được 4.000 và số chết đã giảm được 4.000. Lao đa kháng thuốc ước tính có 4.900 người, con số này cũng giảm đi rõ rệt so với năm 2015 (ước tính năm 2015 là 5.200). Lao động nhiễm HIV ngày càng giảm từ 7% đã xuống 3% trong số bệnh nhân lao được phát hiện.

Nỗ lực và thành tựu

Tuy vẫn còn nhiều người mắc lao nhưng so với 5 năm trước Việt Nam đã giảm được thứ hạng từ 12 xuống thứ 16 về số người mắc lao cao. Hàng năm cả nước phát hiện và đưa vào điều trị hơn 100.000 người mắc lao. Tỷ lệ phát hiện đạt 81% số mắc mới hàng năm, con số này trên toàn cầu là 61%.

Từ năm 2014, Chính phủ đã ban hành Chiến lược Quốc gia phòng chống lao đến năm 2020, tầm nhìn 2030, với nội dung tham chiếu Chiến lược chấm dứt bệnh lao toàn cầu. Trong thời gian qua, Chương trình chống Lao quốc gia Việt Nam cũng đã đạt được những thành tựu đáng kể. Trong đó, Chương trình chống lao vẫn duy trì mục tiêu triển khai công tác chống lao tại 100% số quận huyện và 100% số xã, phường. Tỷ lệ dân số được Chương trình Chống lao tiếp cận đạt 100%. Mạng lưới chống lao tiếp tục được mở rộng và củng cố. Hệ thống y tế phòng, chống lao và bệnh phổi toàn quốc gồm 51 bệnh viện chuyên khoa có trình độ cao cùng với các đối tác trong nước và quốc tế tạo nên mạng lưới phòng chống lao mạnh hoạt động rất hiệu quả, có thể áp dụng tất cả các thành tựu công nghệ mới vào Việt Nam.

Các kỹ thuật công nghệ mới, thuốc mới, tiếp cận mới trên thế giới đã được áp dụng hiệu quả, bao gồm kỹ thuật phát hiện vi khuẩn lao bằng máy GeneXpert, kỹ thuật sinh học phân tử, kỹ thuật nuôi cấy nhanh, thuốc mới Bedaquline, Delamanid, Rifampentine…

Nhờ những nỗ lực đó, tỷ lệ khỏi bệnh đã đạt trên 92% cho người mới mắc lần đầu, 75% cho người mắc lao đa kháng thuốc nói chung và 80% cho người mắc lao đa kháng thuốc đơn thần với phác đồ ngắn hạn, trong khi con số này trung bình toàn cầu là 52%. Ngay cả với lao siêu kháng thuốc đã có phác đồ có thuốc mới và dần bao phủ mở rộng trên phạm vi toàn quốc để khống chế tỷ lệ lây truyền lao kháng thuốc tiên phát trong cộng đồng.   

Bên cạnh đó, nghiên cứu thử nghiệm lâm sàng phát hiện chủ động trong nhóm người tiếp xúc và mở rộng cộng đồng đã cho kết quả rất tốt. Nếu phát hiện bằng Xpert trong cộng đồng người dân mỗi năm 1 lần, thì sau 1 năm có thể giảm 20% và sau 3 năm có thể 46% dịch tễ bệnh lao, cùng với tác động của chương trình thường quy đã làm giảm hơn 70% số mắc lao ở quần thể nghiên cứu trong vòng 4 năm. Từ kết quả nghiên cứu, Chương trình đã triển khai chiến lược “2X” (Xquang -Xpert) vào phát hiện chủ động đạt hiệu quả cao gấp 7 lần so với phát hiện thụ động hiện nay. Đặc biệt, các nhóm nguy cơ cao đều đã được thí điểm các can thiệp hiệu quả như lao trong trại giam, lao đái đường, nhóm thợ mỏ, nhóm bệnh mạn tính, nhóm có HIV, nhóm nghiện chích…

Tổ chức các đối tác Phòng chống lao (VSTP) cùng với Chương trình Chống lao quốc gia đã phát huy vai trò và hiệu quả trong tháng hành động phòng chống lao, công tác huy động xã hội, với nhiều hình thức: mít tinh diễu hành, truyền thông trên nhiều kênh thông tin (báo đài, phát thanh truyền hình). Đặc biệt, Quỹ PASTB đã phối hợp với Cổng thông tin nhân đạo Quốc gia 1400 mở cổng nhắn tin ủng hộ Quỹ PASTB và cán đích với 425.304.000 đồng, tương ứng với 23.628 tin nhắn. Đây là một kết quả khả quan cho thấy sự quan tâm của cả cộng đồng tới những người bệnh lao đang được lan tỏa từng ngày.

Theo PTS, TS Nguyễn Viết Nhung, Giám đốc Bệnh viện Phổi Trung ương, Chủ nhiệm Chương trình Chống lao quốc gia, 6 tháng đầu năm 2019, Chương trình Chống lao quốc gia đã phát hiện 50.645 bệnh nhân lao các thể, đạt tỷ lệ phát hiện khoảng 52/100,000 dân và điều trị thành công cho hơn 90% số bệnh nhân lao mới và tái phát phát hiện được. Tuy nhiên, số bệnh nhân phát hiện lao có xu hướng tăng nhẹ so với cùng kỳ năm 2018.

Về hoạt động điều trị, tỷ lệ điều trị khỏi bệnh nhân lao phổi có bằng chứng vi khuẩn học mới và tái phát được duy trì ở mức cao (87,1%), đạt chỉ tiêu của WHO, tuy nhiên chưa đạt được mục tiêu Chương trình Chống lao quốc gia đã đề ra là hơn 90%. Đặc biệt, một số tỉnh có tỷ lệ điều trị khỏi cao như Hà Nội (94,6%), Quảng Ngãi (94,9%) và Hậu Giang (97,6%). Tỷ lệ âm hóa đờm sau 2-3 tháng điều trị của bệnh nhân trong 6 tháng đầu năm 2019 đạt 87,6%.

Còn nhiều thách thức

Theo báo cáo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO), mặc dù đã đạt được một số thành tựu đáng kể trong công tác chống lao trong thời gian qua, bệnh lao vẫn đang tiếp tục là một trong các vấn đề sức khoẻ cộng đồng chính trên toàn cầu.

WHO ước tính năm 2017 trên toàn cầu có khoảng 10 triệu người hiện mắc lao; 9% trong số mắc lao có đồng nhiễm HIV. Bệnh lao là nguyên nhân gây tử vong đứng hàng thứ hai trong các bệnh nhiễm trùng với khoảng 1,3 triệu người tử vong do lao, trong đó có khoảng 300.000 người chết do lao trong số những người nhiễm HIV. Năm 2017 trên toàn cầu ước tính tỷ lệ mắc lao đa kháng thuốc là 3,5% trong số bệnh nhân mới và là 18% trong số bệnh nhân điều trị lại.

Tại Việt Nam, công tác phòng chống lao thời gian qua đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể, tuy nhiên Việt Nam hiện vẫn là nước có gánh nặng bệnh lao cao, đứng thứ 16 trong 30 nước có số người bệnh lao cao nhất trên toàn cầu, đồng thời đứng thứ 13 trong số 30 nước có gánh nặng bệnh lao kháng đa thuốc cao nhất thế giới (báo cáo WHO 2018).

Hiện vẫn còn nhiều khó khăn trong việc tầm soát hết các đối tượng nghi lao kháng đa thuốc, tỷ lệ người được xét nghiệm trong số nghi kháng đa thuốc còn hạn chế tại nhiều địa phương.

Mặc dù hầu hết các tỉnh đã tham gia triển khai, tuy nhiên mức độ còn khác nhau, sự đóng góp vào phát hiện bệnh nhân lao có tỉnh còn rất thấp. Sự gắn kết giữa các cơ sở y tế công-tư còn chưa thật sự khăng khít do nhiều yếu tố như sự phản hồi 2 chiều chưa được thường xuyên, kinh phí hỗ trợ cho y tế tư không có trong khi các cơ sở y tế tư rất ngại ghi chép báo cáo mất nhiều thời gian và ảnh hưởng đến thu nhập của họ… Cung ứng sinh phẩm xét nghiệm gặp nhiều khó khăn; Cung ứng Xpert gián đoạn dẫn đến việc sàng lọc và phát hiện hạn chế; Cung ứng thuốc chưa đầy đủ và kịp thời...

Theo PGS, TS Nguyễn Viết Nhung, sự hợp tác để phát hiện lao trẻ em giữa Chương trình chống lao quốc gia và các cơ sở nhi khoa ở tỉnh và huyện chưa thường xuyên và chưa hiệu quả. Địa bàn triển khai rộng, thiếu cán bộ cả về số lượng và năng lực. Ngoài ra, công tác chống lao trong trại giam còn nhiều khó khăn như thiếu nhân lực, chưa sử dụng hiệu quả trang thiết bị chẩn đoán và điều trị lap trong khi tỷ lệ bệnh lao, lao kháng đa thuốc, đồng nhiễm lao/HIV trong trại giam cao, công tác phát hiện còn thấp…

Mặc dù được Tổ chức Y tế Thế giới coi là một nước đi đầu triển khai chiến lược chấm dứt bệnh lao toàn cầu và đang trên đường chấm dứt bệnh lao, nhưng thách thức lớn nhất của Chương trình chống lao hiện nay là duy trì bền vững tất cả những điều kiện thuận lợi hiện nay, những thành quả đã đạt được cho đến năm 2030. Bên cạnh đó, Chương trình chống lao cần sự vào cuộc và hưởng ứng của cả cộng đồng, chủ động tham gia tìm kiếm dịch vụ khám và điều trị bệnh lao, vượt qua mọi rào cản từ cả phía người bệnh cũng như thầy thuốc và xã hội.

Phong Duy