NHỮNG KHOẢNG TRỐNG CẤN ĐƯỢC LẤP ĐẦY

Theo số liệu thống kê, trong số 63 tỉnh, thành phố trên cả nước hiện có 44 địa phương không có nhà hát, rạp chiếu phim. Rõ ràng nhu cầu hưởng thụ, tiếp cận các giá trị văn hóa nghệ thuật của người dân là cần thiết và chính đáng, nhưng nếu không có nhà hát, rạp chiếu phim, khán giả biết thưởng thức các tác phẩm điện ảnh, sân khấu ở đâu? Thực tế này đã phần nào cho thấy sự thiếu hụt các thiết chế văn hóa tại nhiều địa phương, đặc biệt khu vực nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa, đòi hỏi cần có những giải pháp khắc phục trong thời gian tới.

Trong một lần đi công tác ở tỉnh xa, tranh thủ buổi tối tôi ghé vào rạp chiếu phim ngay giữa trung tâm thành phố. Mặc dù tọa lạc ở vị trí được ví như “khu đất vàng” nhưng rạp chiếu phim mang dáng vẻ xập xệ, tồi tàn, hiện diện lạc lõng trên tuyến phố thương mại sầm uất. Mặt trước của rạp là bức tường tróc lở, biển hiệu nhợt nhạt, nét có nét không. Bước vào bên trong là một khung cảnh hoang phế với các tấm pano nhầu nát, bụi và mạng nhện bám đầy, xếp chồng chéo ở cạnh lối đi, trên đầu là từng chùm dây điện cuộn thành búi, treo lơ lửng. Phòng chiếu phim bán vé cho khán giả vào xem thực chất là một hội trường có màn hình cũ kỹ treo phía trên và các dãy ghế, kiểu ghế gấp cơ động, xếp hàng ngang phía dưới, không đánh số thứ tự.

Bởi vậy, vé xem phim chỉ có duy nhất một loại, ai đến sớm được chọn chỗ đẹp, ai không may thấp bé nhẹ cân, chậm chân phải chấp nhận ngồi phía sau, vừa xem vừa phải nghển cổ hết cỡ. Cũng may hôm đó cả rạp chỉ có năm khán giả nên không ai che tầm nhìn của ai. Ban ngày phòng chiếu còn được tận dụng làm hội trường cho các cuộc hội họp, liên hoan để tăng doanh thu.

Đáng buồn đây không phải là chuyện hiếm gặp tại các tỉnh, thành phố hiện nay. Chẳng nói đâu xa, ngay tại Thủ đô Hà Nội, có thời điểm một số rạp chiếu phim, nhà hát cũng bị sử dụng phần lớn diện tích làm nhà hàng, quán bia, quầy bar... khiến cho những địa chỉ văn hóa vốn có truyền thống lâu năm bỗng trở nên xô bồ, nhếch nhác, khán giả ngày càng kém mặn mà. Tuy nhiên, có người vẫn lạc quan cho rằng, “méo mó có còn hơn không” vì thực tế hiện nay một số địa phương thậm chí không có rạp chiếu phim nào.

Theo số liệu thống kê mới đây, hiện chỉ có 19/63 tỉnh, thành phố có nhà hát, rạp chiếu phim với các quy mô khác nhau, và có tới 44/63 tỉnh, thành phố không có nhà hát, rạp chiếu phim(1). Chưa kể, dù được treo biển là nhà hát, rạp chiếu phim, nhưng nhiều cơ sở bên trong xuống cấp nghiêm trọng, tường bị bong tróc, nứt nẻ, bàn ghế bị hư hỏng... nhưng chưa được sửa chữa.

Trong khi nhiều nơi thiếu thốn nhà hát, rạp chiếu phim, cơ sở vật chất lạc hậu, manh mún thì có nơi, rạp chiếu phim được đầu tư lớn nhưng đang bị dư thừa, lãng phí. Số liệu thống kê của Cục Điện ảnh cho biết, sau 10 năm, số lượng rạp chiếu phim trên cả nước tăng gấp hơn 10 lần.

Rạp Thanh Bình (Biên Hòa, Đồng Nai) nổi tiếng một thời nằm giữa trung tâm thành phố giờ đóng cửa, bỏ hoang.

Năm 2009, cả nước có khoảng 87 phòng chiếu phim thì đến năm 2018 cán mốc 922 phòng chiếu. Như vậy, căn cứ theo “Chiến lược phát triển điện ảnh đến năm 2020 tầm nhìn đến năm 2030” đề ra chỉ tiêu 550 phòng chiếu phim vào năm 2020 thì dù chưa đến thời hạn nhưng con số này đã vượt rất xa. Số lượng rạp chiếu phim tăng chóng mặt, song điều đáng nói là khoảng 80% số rạp chiếu phim thuộc về các đơn vị có vốn đầu tư nước ngoài, nằm trong các trung tâm thương mại phức hợp và được xây dựng chủ yếu ở các tỉnh, thành phố lớn, nơi dân cư có mức tiêu dùng khá cao.

Tuy nhiên, dù cùng một tỉnh, thành phố, trong khi người dân tại khu vực nội thành thỏa sức lựa chọn rạp chiếu phim với giờ chiếu đa dạng, đáp ứng nhu cầu của mọi đối tượng khán giả, thì người dân khu vực ngoại thành chỉ biết “ngóng từ xa”. Vì thế mới có chuyện để được xem những bộ phim điện ảnh đang thu hút sự quan tâm của khán giả, không ít thanh thiếu niên phải lặn lội hàng chục cây số từ các vùng ven vào trung tâm thành phố.

Cá biệt, tôi có một người bạn là giáo viên ở Thái Bình, vì quá say mê ánh đèn sân khấu, nên mỗi năm đều lặn lội cả trăm cây số đi lên tận Hà Nội xem kịch. Xem ra, hành trình để thưởng thức một tác phẩm nghệ thuật không đơn giản chút nào ngay cả với những người đam mê và có điều kiện. Việc “phủ sóng” rạp chiếu phim, nhà hát hoặc chí ít là tạo cơ hội cho người dân các vùng, miền xa xôi được thưởng thức, tiếp cận các tác phẩm điện ảnh, sân khấu đến nay vẫn đang đứng trước nhiều thách thức.

Văn hóa là “món ăn” tinh thần có ý nghĩa rất quan trọng đối với mọi tầng lớp nhân dân, nhất là khi đời sống vật chất của người dân ngày càng phát triển thì đời sống tinh thần càng cần được chú trọng và từng bước nâng cao. Tuy nhiên hiện nay, tình trạng mất cân đối khá lớn trong hưởng thụ văn hóa nói chung và cơ hội tiếp cận, thưởng thức tác phẩm sân khấu, điện ảnh nói riêng giữa các vùng, miền đặt ra nhiều điều cần suy ngẫm.

Thực tế này cũng đòi hỏi cần có sự vào cuộc tích cực của chính quyền, các cơ quan chức năng có liên quan để sớm tìm ra những giải pháp góp phần bảo đảm quyền bình đẳng của người dân trong lĩnh vực văn hóa. Xã hội hóa các thiết chế văn hóa là cần thiết, nhưng cũng không thể phó mặc, thả nổi việc mở rộng hệ thống rạp chiếu phim, nhà hát cho tư nhân, bởi bên cạnh các hoạt động mang tính giải trí, dịch vụ thì các thiết chế văn hóa này còn có chức năng thực hiện những nhiệm vụ hết sức quan trọng trong công tác tuyên truyền, giáo dục.

Năm 2021, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1909/QĐ-TTg ngày 12/11/2021 về việc phê duyệt chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030 và một trong những mục tiêu được đề ra, là “Không ngừng nâng cao đời sống tinh thần của nhân dân, từng bước thu hẹp khoảng cách về hưởng thụ văn hóa giữa thành thị và nông thôn, giữa các vùng miền, các đối tượng chính sách và yếu thế; chú trọng phát triển văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số”.

Ở phần nhiệm vụ và giải pháp, Quyết định số 1909/QĐ-TTg xác định rõ: “Bảo đảm quyền tiếp cận, hưởng thụ, tham gia và sáng tạo văn hóa của mỗi người dân và cộng đồng thông qua các trung tâm văn hóa nghệ thuật cùng với các thiết chế văn hóa khác như bảo tàng, thư viện...”. Đây được xem là định hướng quan trọng của Chính phủ, đòi hỏi các cấp, ngành, địa phương sớm cụ thể hóa, triển khai đồng bộ, hiệu quả trên thực tế.

Hiện nay, một số địa phương quá chú trọng phát triển kinh tế mà coi nhẹ văn hóa. Hàng loạt trung tâm thương mại được xây dựng nhưng lại thiếu vắng địa điểm sinh hoạt văn hóa công cộng, thiếu hệ thống rạp chiếu phim, nhà hát, thư viện,... đáp ứng nhu cầu của mọi người dân. Có nơi, một số rạp chiếu phim, nhà hát bị xóa sổ, thu hồi đất, thay đổi công năng, hoặc trên nền đất vừa thu hồi mọc lên các tổ hợp thương mại giải trí.

Không phủ nhận lợi ích kinh tế từ mô hình kinh doanh này, nhưng phát triển kinh tế không phải và cũng không thể là mục tiêu duy nhất của xã hội. Nhu cầu hưởng thụ văn hóa của cộng đồng cần phải được tôn trọng và bảo đảm. Đối tượng hướng đến trung tâm thương mại chắc chắn sẽ khác với đối tượng tìm đến rạp chiếu phim, nhà hát. Các hoạt động giao lưu, biểu diễn nghệ thuật cần những không gian có tính chất chuyên biệt, đặc thù, do đó cần cơ sở vật chất được đầu tư tương xứng, phù hợp.

Tháng 11/2021, tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng về lĩnh vực văn hóa, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nhấn mạnh quan điểm chỉ đạo: “văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội”, đồng thời chỉ rõ “xác định phát triển văn hóa đồng bộ, hài hòa với tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội là một định hướng căn bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, thể hiện tính ưu việt của chế độ ta”.

Điều này đang đòi hỏi cả hệ thống chính trị cần nhanh chóng bắt tay vào thực hiện, cụ thể hóa các nghị quyết, chỉ thị, quan điểm chỉ đạo bằng những việc làm, hành động cụ thể, có tính đột phá, tránh bệnh phong trào, hình thức, góp phần gây dựng niềm tin trong nhân dân, tạo động lực cho sự phát triển về mọi mặt, trong đó có văn hóa.

KHƠI DẬY KHÁT VỌNG PHÁT TRIỂN ĐẤT NƯỚC

Hiện nay, ở những địa phương không có rạp chiếu phim, nhà hát, người dân chỉ biết trông chờ vào các buổi biểu diễn nghệ thuật lưu động tại các địa điểm có diện tích lớn như: quảng trường, sân vận động, công viên,... Để giải quyết nhu cầu trước mắt cũng như lâu dài, tại một số tỉnh, thành phố, giải pháp xây dựng các trung tâm văn hóa nghệ thuật đa năng được tính đến. Thời gian qua, thông tin về những công trình văn hóa đã, đang hoặc dự kiến xây dựng ở một số địa phương đã được đông đảo nhân dân hồ hởi đón nhận. Mới đây nhất, ngày 28/8/2022, đúng dịp kỷ niệm 77 năm Ngày truyền thống ngành văn hóa, Nhà hát Ca múa nhạc dân gian Việt Bắc (thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên) đã chính thức đi vào hoạt động. Sự kiện trở thành niềm vui của nhiều người dân trên địa bàn thành phố vì kể từ nay, công chúng Thái Nguyên sẽ được thưởng thức những chương trình nghệ thuật đặc sắc. Ý nghĩa hơn, Nhà hát Ca múa nhạc dân gian Việt Bắc còn là công trình trọng điểm được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đầu tư xây dựng nhằm phát huy, lan tỏa, giới thiệu những giá trị văn hóa nghệ thuật dân gian của vùng Việt Bắc tới đồng bào cả nước cũng như quốc tế. Người dân các tỉnh Việt Bắc tự hào vì đã có địa chỉ văn hóa của riêng mình để góp tiếng nói vào dòng chảy văn hóa phong phú, sôi động của đất nước. Từ đây cho thấy dù là một địa phương, hay một vùng miền đều cần có những công trình mang tính biểu tượng, đậm màu sắc văn hóa bản địa. Điều ấy càng có ý nghĩa hơn nếu xét trên phương diện quốc gia.

Tuy nhiên thời gian qua, có lúc, có nơi, việc xây dựng các công trình văn hóa đã vấp phải những ý kiến trái chiều với nhiều lý do khác nhau, thậm chí, những đối tượng thù địch, thiếu thiện chí còn ra sức lợi dụng việc đầu tư xây dựng các thiết chế văn hóa để xuyên tạc, vu khống Đảng, Nhà nước ta, cho rằng bỏ tiền xây dựng rạp chiếu phim, nhà hát, thư viện là lãng phí, vô tác dụng..., chỉ nên tập trung vào xây trường học, bệnh viện, làm đường sá, cầu cống,... Chúng ta không phủ nhận cần tiếp tục đầu tư trường học cho trẻ em, cần thêm bệnh viện để giảm tải cho các cơ sở y tế lớn, cần mở mang đường sá đáp ứng nhu cầu đi lại của nhân dân cũng như yêu cầu phát triển kinh tế-xã hội của đất nước. Và thực tế, nhờ sự quan tâm chỉ đạo, tập trung đầu tư của Đảng, Nhà nước, những năm vừa qua, cơ sở hạ tầng của nước ta đã có những bước phát triển nhanh chóng, bộ mặt nông thôn và thành thị đã thay đổi rõ rệt, ngày càng văn minh, hiện đại. Nhưng điều đó sẽ không thể toàn vẹn và phát huy giá trị nếu chúng ta xem nhẹ, thậm chí bỏ qua việc chăm sóc, bảo đảm đời sống tinh thần của cộng đồng và bỏ mặc việc xây dựng, đầu tư, nâng cấp các công trình văn hóa như nhà hát, rạp chiếu phim mà nhiều nơi vẫn đang rất thiếu thốn hoặc xuống cấp trầm trọng.

Nhà hát Ca múa nhạc dân gian Việt Bắc là công trình trọng điểm của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch mới được hoàn thành, đưa vào hoạt động cuối tháng 8/2022.

Cần thấy rằng, những công trình văn hóa tầm cỡ, hiện đại, chuyên nghiệp không chỉ đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa nghệ thuật đa dạng với những yêu cầu ngày càng cao của cộng đồng mà còn là biểu tượng văn hóa, yếu tố quan trọng để phát triển nền công nghiệp văn hóa của quốc gia ngang tầm thế giới. Tất nhiên, công tác đầu tư, phát triển văn hóa đòi hỏi các cấp chính quyền, cơ quan chức năng cần có sự tính toán cân nhắc sao cho việc xây dựng các thiết chế văn hóa như rạp chiếu phim, nhà hát phù hợp văn hóa, lịch sử, điều kiện, tính đặc thù của từng địa phương, có sự tính toán, khảo sát, đánh giá kỹ lưỡng các tác động đến xã hội và môi trường, đáp ứng được nhu cầu thực tế, tạo được sự thân thiện và thuận tiện đối với mọi tầng lớp nhân dân; song cũng cần tránh những quan điểm chủ quan, cảm tính, coi nhẹ việc đầu tư, phát triển văn hóa.

Không chỉ ở Việt Nam mà tại nhiều quốc gia trên thế giới, việc xây dựng các công trình văn hóa quy mô, hiện đại thường gặp không ít ý kiến phản đối, chê trách. Đơn cử như Trung tâm nghệ thuật và văn hóa bảo tàng quốc gia Georges-Pompidou (Pháp) đặt tại quận 4, thủ đô Paris. Công trình khánh thành năm 1977, là một dự án tâm huyết của Tổng thống Georges Pompidou ngay khi ông vừa nhậm chức, với mong muốn tạo ra một trung tâm bảo tàng văn hóa và nghệ thuật đương đại mới giữa lòng Paris. Khi được khởi công xây dựng, công trình đã vấp phải sự phản đối quyết liệt vì cho rằng, việc hiện diện một công trình hiện đại giữa trung tâm của thủ đô Paris cổ kính là không phù hợp, thậm chí là kệch cỡm.

Tuy nhiên sau một thời gian đi vào vận hành, Trung tâm nghệ thuật và văn hóa bảo tàng quốc gia Georges-Pompidou đã chứng minh sự đúng đắn và tính hiệu quả. Nơi đây mỗi ngày đón rất đông du khách đến tham quan, dần trở thành một hiện tượng trong đời sống văn hóa của nước Pháp cũng như của châu Âu, được nhiều nhà phê bình, chuyên gia trong lĩnh vực kiến trúc, nghệ thuật đánh giá là “một tác phẩm kiến trúc độc đáo sự giao thoa giữa kiến trúc và điêu khắc. Sự hồi tưởng và hồi sinh sống động kiến trúc công nghiệp đã từng phát triển rực rỡ tại châu Âu thời kỳ cách mạng công nghiệp bùng nổ đầu thế kỷ 20”. Nằm giữa vùng lõi của Paris, Trung tâm nghệ thuật và văn hóa bảo tàng quốc gia Georges-Pompidou không chỉ phát huy tốt vai trò của mình trong việc tạo lập giá trị mới, thu hút khách du lịch, đồng thời góp phần làm tăng giá trị của những di sản cũ để tạo thành một hệ sinh thái mới, phong phú, đa dạng, hấp dẫn cộng đồng từ chính giá trị của văn hóa.

Nhìn rộng ra các nước, nhiều công trình văn hóa đã trở thành công trình mang tính biểu tượng, nâng tầm vị thế của quốc gia. Tiêu biểu có thể kể đến nhà hát La Scala ở thành phố Milan (Italia) thành lập vào năm 1778. Vào thời điểm đó, đây được xem là công trình nhà hát lớn nhất ở châu Âu, là “niềm tự hào của kinh đô nghệ thuật Milan”, đồng thời được mệnh danh là “thánh đường opera”. Hay ở Australia không thể không nhắc đến nhà hát Con Sò - Opera Sydney được ví như “kiệt tác của kiến trúc thế kỷ 20”, ước tính mỗi năm đón khoảng 8 triệu du khách tới tham quan. Tương tự, người Đức cũng rất tự hào với nhà hát giao hưởng Elbphilharmonie xây dựng bên sông Elbe, trên nóc của một nhà kho cũ và có kiến trúc độc đáo với hình dạng mái cong, cấu trúc bọc kính còn được gọi là “làn sóng thủy tinh”. Nơi đây được biết đến là một trong những phòng hòa nhạc lớn nhất và có hệ thống âm thanh hiện đại nhất trên thế giới.

Tại nhiều quốc gia, những công trình văn hóa tầm cỡ đã và đang tiếp tục được đầu tư, xây dựng, tạo nên những biểu tượng mới, trở thành điểm đến thu hút khách du lịch. Đây cũng được xem như một chiến lược quan trọng trong phát triển văn hóa của nhiều nước trên thế giới và dần trở thành một xu hướng có tính tất yếu. Trong bối cảnh quan hệ hợp tác quốc tế ngày càng mở rộng, Việt Nam cũng rất cần quan tâm, học hỏi kinh nghiệm đầu tư và phát triển văn hóa. Bên cạnh nỗ lực giảm bớt khoảng cách trong hưởng thụ văn hóa của người dân giữa các vùng miền, việc đầu tư có trọng điểm vào các công trình văn hóa mang tầm vóc của quốc gia là hết sức cần thiết và cần sự đột phá mạnh mẽ.

Văn hóa chính là tấm “căn cước đặc biệt”, không chỉ thể hiện lòng tự hào dân tộc mà còn giúp khẳng định vị thế, bản sắc dân tộc trên trường quốc tế. Chúng ta rất cần những nhà hát tầm cỡ, hội tụ tinh hoa văn hóa của các dân tộc, vùng miền trên cả nước, đó không chỉ là “thánh đường nghệ thuật” để các nghệ sĩ thăng hoa và đáp ứng nhu cầu thưởng thức nghệ thuật của đông đảo người dân mà còn có thể mời gọi các nghệ sĩ tên tuổi của thế giới đến giao lưu, học hỏi, qua đó từng bước đưa Việt Nam đến gần với thế giới và đưa thế giới lại gần với Việt Nam hơn. Không chỉ gói gọn trong hoạt động văn hóa nghệ thuật, các nhà hát mang biểu tượng của thành phố, của quốc gia còn có thể đem lại lợi nhuận đa chiều như phát triển kinh tế, thu hút khách du lịch, gia tăng sự ảnh hưởng của văn hóa đến các quốc gia trong khu vực cũng như thế giới, đồng thời quảng bá hình ảnh đất nước đến bạn bè quốc tế. Đầu tư cho văn hóa, bởi vậy, chính là đầu tư cho tương lai.

Để tạo sự đồng thuận cao trong cộng đồng, việc xây dựng các công trình văn hóa lớn cần tham khảo ý kiến đóng góp của các nhà khoa học, chuyên gia có uy tín, thông tin kịp thời đến mọi tầng lớp nhân dân. Sự ủng hộ, đồng tình của người dân sẽ là một trong những yếu tố quan trọng, bởi lẽ người dân vừa là đối tượng thụ hưởng, vừa thực hiện vai trò giám sát trong quá trình xây dựng và vận hành. Chính điều đó sẽ phát huy hiệu quả của các thiết chế văn hóa khi đi vào hoạt động.

Trong quá trình hình thành và phát triển, Việt Nam đã có nhiều công trình văn hóa có giá trị, tuy nhiên chúng ta vẫn đang thiếu những công trình thật sự đặc sắc, ấn tượng, quy mô và hiện đại, có thể thực hiện được những chương trình tầm cỡ thế giới, thu hút được giới tinh hoa trong lĩnh vực nghệ thuật tìm đến biểu diễn. Mong rằng trong tương lai gần, chúng ta sẽ có những công trình văn hóa trở thành biểu tượng của quốc gia và là niềm tự hào của người dân Việt Nam. Đó cũng là cách thiết thực để góp phần thực hiện tốt chỉ đạo của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021 về “phát huy giá trị văn hóa và sức mạnh con người Việt Nam, khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, thịnh vượng”./.

Phong Điệp (nhandan.vn)

_____________________

(1) Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch: Điểm báo hoạt động ngành văn hóa, thể thao và du lịch ngày 22/7/2022.