Từ sáng sớm, trên mọi ngả đường đổ về An Xuân đã đông nghịt người và xe. Trong cái rét se lạnh nơi vùng đất cao trên 400 mét so với nước biển vốn vắng vẻ ngày thường, hôm nay một không khí ngày hội thực sự tràn ngập trên vùng đất lịch sử. Ông Võ Chín, Trưởng thôn Xuân Thành, xã An Xuân - một trong những người đầu tiên phát động ngày hội đua ngựa và giờ đã trở thành “huấn luyện viên” không chuyên của những kỵ mã trẻ trong làng, nói: “chẳng rõ hội đua ngựa ở đây có tự khi nào, người già trong làng thì bảo đua ngựa có trước thời Pháp thuộc. Rồi qua hai cuộc chiến tranh, nên nhiều năm gián đoạn. Sau giải phóng 1975, người dân trong xã tự phát khôi phục lại, đến đầu những năm 80 (thế kỷ trước), Hội đua ngựa Gò Thì Thùng chính thức được huyện Tuy An đề nghị và Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch thống nhất ghi danh vào các lễ hội truyền thống và ngày thi cũng chính thức được ấn định vào ngày mồng 9 tháng Giêng hằng năm.

Chủ tịch xã An Xuân, Trần Quang Minh khẳng định: giờ đây ngày hội đua ngựa hằng năm là hoạt động văn hóa truyền thống, gắn liền với đời sống cộng đồng dân cư ở xã vùng cao An Xuân. Cứ mỗi độ xuân về, Tết đến bà con lại tập trung vào chuyện tổ chức hội đua.

Chung quanh chuyện ngựa cũng lắm chuyện vui, buồn để bàn. Những năm đầu đua ngựa khi chưa có trường đua, những chàng thanh niên lấy đoạn đường thẳng làm đường đua. Nhiều chú ngựa chưa quen với cảnh hò la đông người đã bức cả dây cương dông thẳng vào rừng sim gò Thì Thùng. Cảnh các kỵ mà đầu trần, chân đất ngồi trên lưng ngựa phi vun vút làm cho chính quyền xã không yên tâm về độ an toàn. Lúc ban đầu một vài cán bộ địa phương lo lắng quá nên bàn thôi không tổ chức nữa. Nhưng cuối cùng hội đua ngựa vẫn tồn tại và phát triển trở thành ngày hội đua ngựa độc đáo trong khu vực miền Trung - Tây nguyên. Và từ khi địa đạo Gò Thì Thùng được công nhận di tích lịch sử cấp Quốc gia (năm 2009) thì ngày hội đua ngựa ở An Xuân càng thêm ý nghĩa, thu hút ngày càng đông khách thập phương đến với vùng đất này.

Năm nay, lượng khách đến với hội đua ngựa đông nhất từ trước đến nay, ước khoảng 10 ngàn người. Ngoài các xã ở địa phương huyện Tuy An, năm nay còn có thêm các vận động viên đến từ huyện Đông Hòa tham gia, với tổng số 32 ngựa đua.

Ông Võ Ngọc, một kỵ sĩ đã từng nhiều lần giật giải Hội đua ngựa Gò Thì Thùng say sưa kể: Đua ngựa vui là chính. Ban đầu giải nhất chỉ là cái bình thủy, bộ ấm trà rẻ tiền, nhưng ai cũng cố gắng, tranh đua quyết liệt. Do địa hình đồi dốc, các hoạt động chuyên chở phải sử dụng sức ngựa, nên con ngựa đã gắn bó với con người như máu thịt. Ngựa ở đây như con voi đối với đồng bào dân tộc Tây Nguyên. Ngựa là thành viên thân thương trong mỗi gia đình. Hiện nay cả xã có khoảng 25 con. Để phát triển đàn ngựa, năm năm trước huyện Tuy An lập dự án được tỉnh mua cấp cho hai con ngựa đực giống. Ông Võ Ngọc nhận nuôi một con, con còn lại giao cho ông trưởng thôn Võ Chín, đến nay có thêm vài chục chú ngựa con ra đời.

Trở lại chuyện đua ngựa, điều mới nghe hơi lạ, là Hội đua ngựa Gò Thì Thùng chỉ có ngựa cái tham gia. Theo quy định không cấm ngựa đực tham gia đua, trước đây cũng có ngựa đực dự thi, nhưng không hiểu sao, trên đường đua chúng chỉ “thích” chạy sau ngựa cái và luôn nhường phần thắng cho đối phương! Năm nay cũng vậy, 32 ngựa đua đều là ngựa cái được tuyển chọn từ những ngựa thồ hằng ngày mang đến trường đua.

Không chuyên nghiệp nên Hội đua ngựa này luôn chứa đựng những yếu tố bất ngờ thú vị diễn ra trên đường đua. Có con chỉ chạy một vòng rồi thôi; có “chị” ngựa hung hăng hất tung kỵ sĩ xuống đất; lại có “chị” đang chạy bỗng ngoặt vào bên lề phía nơi những “chàng” ngựa đang ung dung gặm cỏ. Theo thời gian, quy mô hội thi ngày một nâng cấp, cách thức tổ chức bài bản hơn, nhưng tính chất cây nhà, lá vườn luôn là nét độc đáo của ngày hội đua ngựa An Xuân. Các kỵ sĩ ngày thường là những nông dân chân lấm tay bùn, gắn bó cùng những chú ngựa cần mẫn góp sức một nắng hai sương trên ruộng rẫy. Đến ngày hội thi thì những nông dân này nhảy lên lưng tuấn mã và quyết chí tranh tài. Đây chính là hội thi của những chàng “kỵ sĩ chân đất” chính hiệu. Và chính sự dân giã, nguyên sơ, vừa mang tính chất kịch tính đã làm nên nét độc đáo của Hội đua ngựa Gò Thì Thùng trong ngày đầu xuân, tạo nên nét xuân cho vùng đất An Xuân hiền hòa, mến khách. Mùa xuân, ai đã một lần đến với Hội đua ngựa Gò Thì Thùng, sẽ thực sự được đắm mình trong một không khí hội hè đầy phấn khích.

Ông Lê Cao Bằng, Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin Huyện Tuy An cho biết: mỗi năm Hội đua ngựa Gò Thì Thùng càng đông khách thập phương. Đặc biệt năm nay địa đạo Gò Thì Thùng mới được trùng tu, cải tạo lại sẽ thu hút khách đến đông hơn. Xem đua ngựa và tham quan gò Thì Thùng sẽ là một điểm đến của địa phương.

Một điều đáng tiếc xảy ra tại hội đua ngựa gò Thì Thùng năm nay là xảy ra tai nạn làm bốn người bị thương phải nhập viện cấp cứu. Trong đó có hai vận động viên là Vũ Hồng Hưng (37 tuổi), xã An Xuân, huyện Tuy An, bị ngã bị ngựa giẫm trúng bụng và ông Nguyễn Hữu Chi (63 tuổi), ở xã An Hiệp, huyện Tuy An bị ngựa giẫm gãy tay.

Kết thúc hội đua, ban tổ chức trao giải nhất cho kỵ sĩ Lê Văn Thu (SN 1988) xã An Hiệp, huyện Tuy An; giải nhì được trao cho Nguyễn Văn Sáu huyện Đông Hòa. Hai giải 3 được trao cho Lê Kim Tình và Lê Thành Trung (xã An Xuân, huyện Tuy An).