Những năm qua, với sự chủ động ứng phó cho nên sản xuất nông nghiệp ở Đồng bằng sông Cửu Long đã hạn chế được thiệt hại do xâm nhập mặn gây ra. Trong đó, việc nhận định sớm thời điểm xâm nhập mặn giúp các địa phương bố trí cơ cấu sản xuất phù hợp với tình hình nguồn nước, nhất là việc khoanh vùng đối tượng có nguy cơ bị ảnh hưởng cũng như điều chỉnh thời vụ sản xuất để né mặn, giảm thiểu diện tích sản xuất nông nghiệp bị ảnh hưởng. Các địa phương đã chủ động nạo vét cửa lấy nước, hệ thống kênh mương, đào ao, giếng, đắp đập tạm ngăn mặn, lắp đặt trạm bơm dã chiến, xây dựng các công trình kiểm soát mặn giúp hạn chế thiệt hại do xâm nhập mặn.
Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) có tổng diện tích tự nhiên 4 triệu héc-ta, trong đó, diện tích đất nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản chiếm gần 3 triệu héc-ta. Đây là vùng đất trù phú, có tiềm năng và lợi thế về sản xuất xuất nông nghiệp, sản lượng nông nghiệp so với cả nước chiếm trên 50%, lương thực xuất khẩu trên 90%, cây ăn trái và thủy sản 70%.
Qua thống kê, nguồn nước về đồng bằng sông Cửu Long có 95% tổng lượng từ thượng lưu sông Mê Công, chỉ có 5% từ nội sinh. Trong thời kỳ mùa khô, từ tháng 12 đến hết tháng 4 hằng năm, nguồn nước ở khu vực này phụ thuộc gần như hoàn toàn vào dòng chảy từ thượng lưu sông Mê Công.
Cục Thủy lợi (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn) dự báo mùa khô 2023-2024, nguồn nước về đồng bằng sông Cửu Long có khả năng thiếu hụt từ 10 đến 15% so với trung bình nhiều năm; nguy cơ nguồn nước ngọt khó khăn ngay từ đầu mùa khô, nhất là các khu vực ven biển, xa dòng chính sông Cửu Long. Xâm nhập mặn ở mức cao hơn so với trung bình nhiều năm nhưng ở mức ít nghiêm trọng hơn so với mùa khô năm 2015-2016 và năm 2019-2020. Ở vùng các cửa sông Cửu Long, xâm nhập mặn có khả năng xuất hiện từ giữa tháng 1/2024, sớm hơn so với trung bình nhiều năm khoảng 15 ngày.
Thực tế cho thấy, trong đợt xâm nhập mặn năm 2019-2020, mặc dù mức độ cao hơn nhưng thiệt hại đến cây trồng thấp hơn nhiều so với năm 2015-2016. Bên cạnh đó, các địa phương đã thực hiện tốt tuyên truyền nâng cao nhận thức của người dân về nguy cơ, diễn biến, ảnh hưởng, tác động của xâm nhập mặn để chủ động phương án ứng phó…
Trong đó, từ tháng 1, tháng 2 và nửa đầu tháng 3/2024, ranh mặn 4g/lít vào sâu từ 50 đến 70 km cao hơn từ 7 đến 25 km so với trung bình nhiều năm. Từ giữa tháng 3/2024 đến cuối mùa khô, theo quy luật hằng năm, dòng chảy về đồng bằng sông Cửu Long gia tăng cho nên xâm nhập mặn có xu thế giảm, ranh mặn 4g/lít vào sâu từ 45-60 km; trong trường hợp dòng chảy không gia tăng thì mức xâm nhập mặn tiếp tục duy trì như đầu tháng 3. Ở vùng 2 sông Vàm Cỏ, tháng 1, tháng 2/2024, ranh mặn 4g/lít vào sâu từ 65 đến 70 km; tháng 3, tháng 4 đến đầu tháng 5, ranh mặn 4g/lít có thể xâm nhập từ 90 đến 100 km cao hơn 8 đến 10 km so với trung bình nhiều năm.
Theo nhận định, với mức xâm nhập mặn vào sâu như vậy, nguy cơ xảy ra thiếu nước cho khoảng 56.260 ha lúa ở các tỉnh: Long An, Tiền Giang, Bến Tre, Trà Vinh và Sóc Trăng. Ngoài ra, xâm nhập mặn cũng có khả năng ảnh hưởng đến vùng chuyên canh cây ăn quả với diện tích khoảng 43.300 ha ở huyện Tân Trụ ( Long An), các huyện Chợ Gạo, Gò Công Tây (Tiền Giang), Mỏ Cày Nam, Châu Thành (Bến Tre) và Kế Sách (Sóc Trăng). Bên cạnh đó, xâm nhập mặn cũng gây nguy cơ thiếu nước sinh hoạt cho các hộ dân sống phân tán và công trình cấp nước tập trung khai thác nước mặt khu vực ven biển ở nhiều địa phương như: Bạc Liêu, Sóc Trăng, Bến Tre, Trà Vinh, Vĩnh Long...
Với sự tác động của triều cường, thiếu hụt nguồn nước cho nên tỉnh Trà Vinh thường xuyên đối mặt với nguy cơ xâm nhập mặn ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp. Theo Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Trà Vinh Nguyễn Quỳnh Thiện, để chủ động ứng phó với các tình huống, tỉnh đã có nhiều giải pháp, xây dựng các kịch bản để kịp thời ứng phó xâm nhập mặn.
Ngành nông nghiệp tỉnh tuyên truyền nhân dân chuyển đổi cơ cấu cây trồng vùng khó khăn nguồn nước và sử dụng nước tiết kiệm, hiệu quả, tránh lãng phí; xây dựng lịch thời vụ sản xuất phù hợp nhằm bảo đảm cho những diện tích đất sản xuất đủ nước; khuyến khích nhân dân lựa chọn cây trồng, vật nuôi phù hợp mùa vụ và ứng phó với biến đổi khí hậu.
Cục trưởng Trồng trọt Nguyễn Như Cường cho biết: “Vụ đông xuân 2023-2024, khu vực đồng bằng sông Cửu Long có kế hoạch gieo sạ khoảng 1,475 triệu héc-ta lúa, phấn đấu năng suất đạt 72,24 tạ/ha, sản lượng 10,655 triệu tấn”.
Nhằm ứng phó với xâm nhập mặn mùa khô năm 2023-2024, Cục Thủy lợi cho rằng các địa phương cần rà soát, xây dựng cụ thể kế hoạch đắp đập tạm, sửa chữa, nâng cấp các ô bao, bờ bao, cống để vừa bảo đảm ngăn lũ, triều cường và ngăn mặn; xác định vị trí, quy mô công trình, vùng tích trữ nước ngọt. Đồng thời, nạo vét các cửa lấy nước, hệ thống kênh mương, trữ nước ngọt; vận hành hợp lý công trình thủy lợi để lấy lượng nước ngọt cao nhất xuất hiện trong thời kỳ xâm nhập mặn; phân chia, điều tiết nguồn nước bảo đảm phục vụ cho các mục tiêu, tránh xảy ra tranh chấp, xung đột nguồn nước; định kỳ kiểm kê, theo dõi số lượng, chất lượng nguồn nước để phân phối cụ thể cho từng giai đoạn và điều chỉnh hợp lý khi nguồn nước thiếu hụt.
Mặt khác, cần tăng cường tuyên truyền nhân dân nâng cao nhận thức sử dụng nước tiết kiệm, hiệu quả; rà soát, cập nhật quy trình vận hành các hệ thống công trình thủy lợi, bảo đảm phù hợp tình hình hạn hán, xâm nhập mặn, tận dụng tối đa nguồn nước cung cấp cho sản xuất và dân sinh. Đồng bằng sông Cửu Long là vùng trồng cây ăn quả trọng điểm của cả nước với diện tích hơn 400.000 ha. Vì vậy, các địa phương cần rà soát diện tích vườn cây ăn quả, hướng dẫn người dân tính toán, cân đối nguồn nước tưới cần thiết trong toàn bộ thời gian ảnh hưởng bởi xâm nhập mặn để chủ động thực hiện các giải pháp ứng phó.
Cùng với đó, các nhà máy nước cần kiểm tra, duy tu bảo dưỡng các hạng mục công trình cấp nước tập trung, hệ thống lọc mặn; chuẩn bị đầy đủ vật tư dự phòng kịp thời khắc phục hư hỏng, bảo đảm vận hành liên tục phục vụ nước sinh hoạt cho nhân dân.
Để chủ động ứng phó với nguy cơ hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn, tỉnh triển khai các giải pháp có hiệu quả trong công tác phòng, chống hạn hán, xâm nhập mặn trên địa bàn. Tăng cường công tác đo kiểm tra độ mặn trên các sông, rạch, các công trình đầu mối, các nhà máy nước để vận hành công trình thủy lợi lấy, trữ nước hợp lý, hiệu quả, phù hợp trong từng giai đoạn. Tập trung công tác tuyên truyền, hướng dẫn người dân thực hiện các biện pháp trữ nước để phục vụ sản xuất; hướng dẫn kỹ thuật tưới tiên tiến, tiết kiệm nước, sử dụng nước hiệu quả. Qua đó, giúp người dân tích cực, chủ động hơn trong việc ứng phó hạn mặn ngay từ đầu mùa khô góp phần giảm đáng kể thiệt hại do xâm nhập mặn gây ra.
Tại hội nghị triển khai công tác phòng, chống hạn hán, xâm nhập mặn, bảo đảm sản xuất nông nghiệp, dân sinh mùa khô năm 2023-2024 vùng đồng bằng sông Cửu Long, Thứ trưởng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Nguyễn Hoàng Hiệp cho rằng, từ nhận định của các cơ quan chuyên môn có thể thấy, quy luật xâm nhập mặn hiện nay ở vùng đồng bằng sông Cửu Long có xu thế đến sớm hơn, lũ lớn ít dần. Do đó, khu vực này cần có các giải pháp thay đổi phù hợp với tình hình để tiết kiệm nguồn nước ngọt cho sản xuất, dân sinh.
Quan điểm của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn về thuận thiên là thích nghi có kiểm soát trên cơ sở thực hiện các giải pháp công trình và phi công trình để ổn định tương đối ranh mặn, kiểm soát mặn ngọt theo nhu cầu sử dụng để các địa phương chủ động sản xuất. Do đó, các địa phương cần tiếp tục thực hiện các giải pháp công trình đập tạm, nạo vét kênh mương, xây dựng hồ chứa nước tập trung và phi tập trung, truyền thống...
Tuấn Đạt