1. Báo chí có vai trò quan trọng trong định hướng giá trị và góp phần xây dựng hệ giá trị cho giới trẻ

“Giá trị là cái đáng quý, cái cần thiết, có ích lợi, có ý nghĩa, thoả mãn những nhu cầu vật chất, tinh thần của con người, của giai cấp, nhóm, xã hội nói chung”(1). Hệ giá trị là một hệ thống mang tính toàn vẹn bao gồm một tổ hợp giá trị khác nhau được sắp xếp theo một nguyên tắc nhất định, thực hiện các chức năng đặc thù trong việc đánh giá con người theo những phương thức vận hành nhất định của giá trị.

Giá trị là một phạm trù xã hội và cũng là một phạm trù lịch sử. Tức là giá trị sẽ khác nhau phụ thuộc vào tính chất, tôn giáo, cộng đồng; mỗi quốc gia có thể có những giá trị và hệ giá trị khác nhau. Trong cùng một quốc gia, một dân tộc, luôn có sự thay đổi hệ giá trị ở các thế hệ. Trong bối cảnh truyền thông trở thành “làng toàn cầu” và sự phát triển của môi trường truyền thông số hiện nay, báo chí và các phương tiện truyền thông đại chúng đang trở thành công cụ quan trọng với phương thức đặc thù trong giáo dục giá trị, đặc biệt là với công chúng trẻ Việt Nam.

Khi báo chí tham gia định hướng giá trị, làm công việc “giáo dục giá trị cho giới trẻ”, có nghĩa là báo chí đang tác động đến đối tượng của mình trong việc hình thành, thay đổi hệ giá trị của họ. Báo chí là một trong những con đường giáo dục giá trị rất sinh động và có diện bao phủ rộng đến các nhóm công chúng. Với khả năng cung cấp những thông điệp chung và phát tán nhanh (trong thời đại công nghệ số, tính định kỳ và khoảng cách thời gian từ khi thông điệp phát ra đến khi toàn bộ công chúng tiếp nhận có thể bằng không), báo chí và các phương tiện truyền thông đại chúng là phương thức tác động hoàn toàn khác so với các con đường giáo dục truyền thống trong môi trường sự phạm - với mối quan hệ thầy - trò, hay sự tác động của giáo dục gia đình. Các phương tiện thông tin đại chúng càng hiện đại, phong phú  thì ý nghĩa và hiệu quả tác động giáo dục giá trị đến giới trẻ càng cao, bởi lẽ, báo chí tác động đến con người nói chung và giới trẻ nói riêng hàng ngày hàng giờ, mọi nơi, làm cho công chúng báo chí “thấm dần” và dần hình thành tất cả các giá trị trong hệ giá trị. Phương thức đặc thù trong giáo dục giá trị cho giới trẻ của báo chí là thông qua việc thông tin và phân tích, bình luận về sự kiện, vấn đề liên quan trực tiếp đến nhu cầu và thị hiếu của thanh thiếu niên, đồng cảm và tăng cường hoặc làm dịu những cảm xúc của người trẻ, hoà cùng và tiếp thêm khát vọng..., thông qua dư luận xã hội, để dần từng bước đưa từng giá trị vào trong ý thức lịch sử - văn hóa của họ, trong thế giới quan, lý tưởng, niềm tin... Việc chịu ảnh hưởng của truyền thông đại chúng trong giáo dục giá trị được tiến hành dần dần, rất tự nhiên, không cưỡng ép. Nói cách khác là, định hướng giá trị của báo chí được thực hiện thông qua việc khơi nguồn, định hướng, điều chỉnh dư luận xã hội.

Báo chí Việt Nam trong những năm qua đã khẳng định năng lực giáo dục giá trị cho giới trẻ. Các nhóm giá trị như: giá trị cốt lõi (hoà bình, tự do, việc làm, gia đình, sức khoẻ, an ninh, tự trọng, công lý, sống có mục đích, niềm tin, tính tự lập, giá trị nghề nghiệp, học vấn...), giá trị cơ bản (sáng tạo, tình bạn, tình yêu...), các giá trị có ý nghĩa (ví dụ cuộc sống đầy đủ vật chất, các giá trị nghệ thuật, cái đẹp...)... đều được chuyển tải qua thông điệp báo chí. Các tờ báo dành riêng cho vị thành niên và thanh niên ở Việt Nam như: Mực Tím, Hoa Học trò, Thanh Niên, Tiền Phong, Tuổi trẻ Thành phố Hồ Chí Minh, Tuổi trẻ Thủ đô... cũng đã luôn bám sát mục tiêu giáo dục giá trị cho giới trẻ.

2. Nội dung giáo dục giá trị cho giới trẻ của báo chí Việt Nam hiện nay

Để đạt được kết quả giáo dục giá trị như đã nêu trên, các tờ báo nêu trên đã tổ chức các chuyên trang, chuyên mục cung cấp kiến thức, trong đó có những câu chuyện về tình bạn, tình yêu... thông qua đó phân tích, bình luận để giúp cho giới trẻ tự rút ra cho mình ý nghĩa của câu chuyện, của sự kiện, tự tìm ra những giá trị và mức độ ưu tiên của các giá trị đó. Trong một điều tra xã hội học đối với hơn 400 học sinh tại Hà Nội, Thái Bình và Hà Nam, liên quan đến tác động của các bài báo (Hoa Học trò, Mực Tím, Thiếu niên Tiền phong) viết về tình bạn, tình yêu, các em cho rằng: các bài báo này đã cung cấp kiến thức về vai trò của tình bạn và tình yêu trong cuộc sống (84,5% số em trả lời khẳng định điều này), hướng dẫn các em có kỹ năng tiếp xúc, giao tiếp trong tình bạn và tình yêu tuổi đầu đời (69%), giúp cho các em tự tin hơn (60%)(2).

Báo chí Việt Nam, đặc biệt là các tờ báo dành cho tuổi vị thành niên và thanh niên như Mực Tím, Hoa học trò, Thanh  Niên, Tiền Phong, Tuổi trẻ Thành phố Hồ Chí Minh đã đạt được hiệu quả rõ rệt với chín nội dung về giáo dục giá trị sau đây:

Một là, giáo dục đạo đức, lối sống và nhân cách cho giới trẻ.

Hai là, giáo dục vị thành niên biết yêu thương con người, gia đình, Tổ quốc,  nhân loại; có trách nhiệm xã hội, giữ gìn và phát huy truyền thống yêu nước, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, tình hữu nghị giữa các quốc gia, dân tộc.

Ba là, giáo dục giới trẻ sống có lý tưởng, có hoài bão, có niềm tin vào bản thân.

Bốn là, giáo dục giá trị của hoà bình, tự do, trật tự, an ninh tốt; giáo dục giá trị của xã hội phồn vinh, thịnh vượng, văn minh, gia đình hạnh phúc, môi trường lành mạnh, trong sạch.

Năm là,  giáo dục sức khoẻ, học vấn, sự năng động, sáng tạo, tự lập.

Sáu là, giáo dục lòng nhân ái, tình nghĩa, thuỷ chung, vị tha, độ lượng.

Bảy là, giáo dục giới trẻ trọng sự hiếu học, thông minh, đoàn kết, cần kiệm, kiên trì, cởi mở, lạc quan.

Tám là, giáo dục giới trẻ coi trọng các giá trị truyền thống, văn hoá dân tộc.

Chín là, giáo dục giới trẻ coi trọng chữ tín, tôn trọng lẫn nhau, chấp nhận cạnh tranh trong môi trường toàn cầu, nhạy cảm với cái mới, sẵn sàng đương đầu với khó khăn thách thức của hội nhập quốc tế, kỷ luật trong học tập và lao động, sự hợp tác tích cực, sự lạc quan.

3. Sử dụng phương pháp báo chí truyền thông tiếp cận giá trị - phương thức hiệu quả trong giáo dục giá trị cho giới trẻ

Theo quan điểm của chúng tôi, tiếp cận giá trị trong báo chí truyền thông là lập kế hoạch, triển khai các chương trình, chiến dịch, các sản phẩm, tác phẩm báo chí truyền thông trên cơ sở tiếp cận mục tiêu, nguyên tắc, phương pháp giáo dục giá trị, luôn có sự phân tích, đối chiếu, so sánh việc đưa tin, phân tích, bình luận, hay tác động của sản phẩm báo chí truyền thông với mục tiêu định hướng giá trị, thang giá trị và chuẩn mực giá trị. Phương pháp tiếp cận giá trị trong báo chí truyền thông nhấn mạnh vai trò quan trọng của các giải pháp báo chí truyền thông nhằm hướng tới tính hệ thống, hệ phương pháp và mục tiêu giáo dục hệ giá trị, cả giá trị truyền thống và giá trị hiện đại.

Nội dung của phương pháp tiếp cận giá trị trong báo chí truyền thông buộc các nhà quản lý báo chí - truyền thông và các nhà báo phải nắm được các hệ giá trị đích - là mục tiêu giáo dục của báo chí - truyền thông từ đó làm rõ nội dung, phương pháp, hình thức truyền thông thích hợp để từng bước hình thành các giá trị và định hướng giá trị cho giới trẻ.

Giáo dục giá trị bằng công cụ truyền thông đại chúng có cách thức, con đường hoàn toàn khác so với giáo dục trong gia đình hay nhà trường. Không mang tính mô phạm như những bài học giáo dục công dân, báo chí có thể giáo dục giá trị cho giới trẻ bằng việc lựa chọn sự kiện để đưa tin, chân dung người tốt, việc tốt, cách đánh giá hành vi, cử chỉ, lời nói, việc làm... của các nhân vật, hoặc qua phân tích các sự kiện, vấn đề để định hướng giá trị cho giới trẻ. Trong kỳ SEA Game 28,  báo chí Việt Nam đã rất thành công trong giáo dục giá trị cho giới trẻ bằng việc đưa tin vận động viên bơi lội 19 tuổi Nguyễn Thị Ánh Viên với thành tích 8 Huy chương Vàng và phá 8 kỷ lục SEA Games. Các báo đưa tin chi tiết về ý chí, nghị lực, sự khiêm tốn, của một cô gái trẻ không biết tiêu tiền, khóc không phải vì thành công mà vì vẫn còn mắc lỗi trong đường đua với câu nói giản dị làm xúc động hàng triệu người hâm mộ rằng: “Em không sợ khó, sợ khổ, em chỉ sợ mình không vượt qua được chính mình”. Báo chí Việt Nam đã chứng minh vào thời điểm hiện nay (sau khi SEA Games 20 vừa kết thúc) rằng cái tên Ánh Viên hiện đang được dư luận quan tâm hơn cả các ngôi sao nổi tiếng vốn là thần tượng của giới trẻ Việt Nam. Một cư dân mạng viết trên fanpage của Ánh Viên: “Thần tượng ở đâu xa. Ánh Viên còn hơn cả những ngôi sao Hàn Quốc mà hàng triệu bạn trẻ Việt đang phát cuồng. Cô gái ấy còn cho bạn nhiều ý nghĩa hơn, đó là tài năng, sự khổ luyện, ý chí không khuất phục, là sự giản dị, là lòng biết ơn đấng sinh thành...”. Hơn hẳn những lời giáo huấn hoặc những thông điệp to lớn, câu chuyện trên báo chí về vận động viên Ánh Viên với những ngày luyện tập vất vả, hình ảnh tươi tắn, trang phục giản dị, cùng với những lời phân tích, bình luận của các nhà báo, lời mô tả, nhận xét, xác nhận một cách khách quan của các huấn luyện viên... đã có tác dụng rất tốt trong việc tác động tới giới trẻ.

Báo chí góp phần định hướng giá trị thông qua việc thẩm định, đánh giá và định hướng dư luận trong việc định ra chuẩn mực giá trị. Những quan điểm sai lầm, những hành vi lệch chuẩn được báo chí đưa ra phân tích, mổ xẻ, tạo tương tác cũng đã tác động nhiều chiều đến công chúng. Khi sử dụng phương pháp tiếp cận giá trị, các nhà báo, nhà truyền thông cần hiểu rõ cơ chế tác động của truyền thông đại chúng đến công chúng, sử dụng kỹ thuật thiết kế thông điệp báo chí, học cách sử dụng linh hoạt các thể loại, các dạng bài báo chí để thực hiện mục tiêu giáo dục giá trị cho giới trẻ. Khi nêu và phân tích một sự kiện, vấn đề, cần phải kiểm tra khả năng tạo hiệu ứng giá trị với giới trẻ. Báo chí giáo dục giá trị bởi chính thông tin xác thực, khách quan, được lựa chọn dựa trên nguyên lý gắn với mục tiêu giáo dục giá trị. Đó không thể là những lời nói sáo rỗng, những khẩu hiệu chung chung, càng không thể là những phán xét chủ quan, kiểu “người trên” dành cho giới trẻ.

Phương pháp thiết kế thông điệp giáo dục giá trị gắn bó chặt chẽ với kỹ thuật quản lý hình ảnh và phân tích nhân vật trong truyền thông giáo dục. Chẳng hạn, trong bối cảnh hiện nay, khi giáo dục giá trị cần tập trung hơn vào việc lên án tính hình thức, tính thực dụng trong lối sống, thì việc đưa tin với tỷ lệ vượt trội các nhân vật trong giới showbiz, đặc biệt là nhân vật nhiều tai tiếng là một sai lầm cơ bản trong giáo dục giá trị trên phương tiện truyền thông đại chúng nói chung và với việc ứng dụng phương pháp báo chí truyền thông tiếp cận giá trị nói riêng. Phân tích nội dung 278 tác phẩm báo chí về các nhân vật nổi tiếng trên hai tờ báo Tiền Phong và Tuổi trẻ Thành phố Hồ Chí Minh năm 2014 của tác giả Lê Thị Phước Thảo (Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội, 5-2014) cho thấy: 84,9% các nhân vật nổi tiếng được đăng báo là các ca sĩ, diễn viên, đạo diễn, người mẫu, hoa hậu, nhạc sĩ... Những nhân vật nổi tiếng là những người đem lại lợi ích cho cộng đồng chiếm 5%, số còn lại là nhà bác học, nhà báo, nhà thơ, nhà văn, nhà khoa học, vận động viên... Đáng chú ý là chỉ có 5/278 nhân vật là bác học, nhà khoa học, 9/278 nhân vật là nhà văn... Phân tích nội dung tác phẩm báo chí cũng cho kết quả  21,9% số bài viết về tai tiếng của các nhân vật. Do chưa ý thức được vai trò của việc quản lý hình ảnh nhân vật, hai tờ báo trên đã tạo khuôn mẫu hình tượng cho giới trẻ là giới biểu diễn, đặc biệt là ca sĩ, diễn viên điện ảnh và người mẫu. Khuôn mẫu hình tượng của các nhà khoa học tài năng, những người có trái tim nhân hậu, sẵn sàng sống và cống hiến cho cộng đồng, cho nhân loại với những hành vi ý nghĩa hằng ngày ít được đề cập.

Để giáo dục giá trị trên báo chí truyền thông, bản thân mỗi nhà báo, nhà truyền thông trước hết phải là một nhà giáo dục, và hơn thế là một nhà báo có đủ kiến thức, kỹ năng, trách nhiệm xã hội và tuân thủ, tôn trọng các chuẩn mực đạo đức xã hội và đạo đức nghề nghiệp. Các nhà báo, nhà truyền thông Việt Nam đã và đang phấn đấu hết mình để vượt qua những thách thức nói trên, thực hiện chức năng giáo dục, khai sáng của báo chí nói chung và với thế hệ trẻ Việt Nam nói riêng ./.

 
PGS.TS. Đỗ Thu Hằng
____________________________________

(1) Thái Duy Tuyên:  Giáo dục học hiện đại (những nội dung cơ bản), Nxb. Đại học quốc gia Hà Nội, H, 2001, tr.124.

(2) Trần Thị Thuý Hồng: Tác động của nhóm đề tài tình bạn, tình yêu trên báo in đối với sự phát triển nhân cách của tuổi vị thành niên, Học viện Báo chí và Tuyên truyền, H, 2004, tr. 29-30.