Tuy nhiên, bên cạnh những sản phẩm văn hóa chất lượng được các cơ quan chức năng thẩm định, cấp phép, trên môi trường mạng đã và đang xuất hiện những sản phẩm mang nội dung tiêu cực, thậm chí gây nguy hại cho an ninh văn hóa, an ninh quốc gia. Thực tế đó đòi hỏi những đổi mới phù hợp, khoa học và hiệu quả trong công tác kiểm duyệt.

BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG VĂN HÓA TRÊN KHÔNG GIAN MẠNG

Ngày 10/12/1948, Ðại hội đồng Liên hợp quốc thông qua Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền, trong đó khẳng định sự cam kết của các quốc gia trong bảo đảm, bảo vệ và phát huy quyền tự do ngôn luận. Dù vậy, tự do ngôn luận không phải quyền tuyệt đối. Cụ thể, Công ước Quốc tế về các quyền dân sự và chính trị có hiệu lực từ ngày 23/3/1976 quy định: “Mọi người có quyền tự do ngôn luận. Quyền này bao gồm tự do tìm kiếm, tiếp nhận và truyền đạt mọi thông tin, ý kiến, không phân biệt lĩnh vực, hình thức tuyên truyền bằng miệng, bằng bản viết, in, hoặc dưới hình thức nghệ thuật, thông qua bất kỳ phương tiện thông tin đại chúng nào tùy theo sự lựa chọn của họ” (khoản 2, Ðiều 19).

Song việc thực hiện quyền tự do ngôn luận phải đi kèm theo những nghĩa vụ và trách nhiệm đặc biệt. Do đó, theo Công ước nêu trên, quyền tự do ngôn luận phải chịu một số hạn chế, được quy định trong pháp luật mỗi quốc gia để tôn trọng các quyền hoặc uy tín của người khác và bảo vệ an ninh quốc gia hoặc trật tự công cộng, sức khỏe hoặc đạo đức của xã hội (khoản 3, Ðiều 19).

Tự do sáng tác là một biểu hiện của quyền tự do ngôn luận, vì vậy, người sáng tạo nghệ thuật cũng có nghĩa vụ, trách nhiệm tôn trọng, không xâm phạm quyền lợi chính đáng của các chủ thể khác trong xã hội. Bên cạnh đó, mỗi nhà nước tổ chức đều có những biện pháp phòng tránh trường hợp lợi dụng tự do sáng tác để thể hiện các mục đích thiếu trong sáng, trong đó, kiểm soát nội dung là phương thức phổ biến được áp dụng tại hầu hết quốc gia trên thế giới.

Chẳng hạn, tại Anh, quyền tự do sáng tác bị giới hạn bởi nhiều bộ luật quan trọng như Luật về hành vi phỉ báng, Ðạo luật về hành vi thù hận chủng tộc và tôn giáo 2006, Ðạo luật về ghi hình,… Trong 10 năm trở lại đây, chính phủ Anh đã xử lý một số vụ việc nổi bật liên quan đến hành vi lạm dụng quyền tự do sáng tác, tự do biểu diễn.

Tiêu biểu như: Tháng 3/2015, Steven Lamont bị xử phạt 4 tháng tù do cố tình hát sáng tác bị cấm Billy Boys tại trận đấu bóng đá giữa câu lạc bộ Ranger và Celtic. Tháng 6/2018, Tòa án ra phán quyết cấm nhóm nhạc 1011 sáng tác nội dung liên quan đến chủ đề tổn thương, cái chết, đồng thời, yêu cầu nhóm nhạc này phải thông báo với cảnh sát địa phương khi phát hành video âm nhạc mới, địa điểm biểu diễn, các buổi ghi âm, ghi hình... Tu chính án thứ nhất của Hiến pháp Mỹ quy định: Quốc hội sẽ không ban hành đạo luật nào ngăn chặn quyền tự do ngôn luận, báo chí.

Nhưng điều này không đồng nghĩa quyền tự do ngôn luận, tự do sáng tác của người dân Mỹ là vô hạn. Về cơ bản, Tu chính án thứ nhất không có hiệu lực với các tác phẩm có 9 nội dung như sau: Tục tĩu; ngôn ngữ gây hấn; phỉ báng và vu khống danh dự, nhân phẩm; nội dung ấu dâm; khai man; tống tiền; xúi giục hành động vi phạm pháp luật; hành vi đe dọa thật sự; lôi kéo phạm tội. Ngoài ra, Tu chính án thứ nhất cũng không bảo vệ hành vi lợi dụng tự do sáng tác để gây nguy hại đến lợi ích quốc gia, dân tộc.

Bởi vậy, chính phủ Mỹ có quyền kiểm duyệt, hạn chế, thu hồi các văn hóa phẩm mang những nội dung nêu trên song song với việc xử phạt tác giả. Chưa kể, các tổ chức tư nhân, doanh nghiệp của Mỹ cũng đóng vai trò quan trọng với quá trình phân loại, đánh giá, kiểm duyệt nội dung như Hiệp hội Ðiện ảnh Mỹ (MPAA), hệ thống thư viện công lập tại các tiểu bang, hội đồng nhà trường, nhà cung cấp dịch vụ truyền hình, mạng xã hội.

Thảo luận về dự thảo Luật Ðiện ảnh sửa đổi tại Quốc hội, chiều 25/5/2022, đại biểu Trương Trọng Nghĩa (Thành phố Hồ Chí Minh) đặt vấn đề: "Luật phải tạo hành lang và môi trường cạnh tranh bình đẳng giữa phim Việt Nam và các nền tảng OTT xuyên biên giới".

Như các quốc gia tiến bộ khác, Nhà nước Việt Nam công nhận và bảo vệ quyền tự do ngôn luận của công dân theo Ðiều 25 của Hiến pháp. Luật Xuất bản hiện hành khẳng định Nhà nước không kiểm duyệt tác phẩm trước khi xuất bản (khoản 2, Ðiều 5).

Theo đó, tác phẩm chỉ bị cấm in, xuất bản khi có nội dung: Tuyên truyền chống Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam; phá hoại khối đại đoàn kết toàn dân tộc; Tuyên truyền kích động chiến tranh xâm lược, gây hận thù giữa các dân tộc và nhân dân các nước; kích động bạo lực; truyền bá tư tưởng phản động, lối sống dâm ô, đồi trụy, hành vi tội ác, tệ nạn xã hội, mê tín dị đoan, phá hoại thuần phong mỹ tục; Tiết lộ bí mật nhà nước, bí mật đời tư của cá nhân và bí mật khác do pháp luật quy định; Xuyên tạc sự thật lịch sử, phủ nhận thành tựu cách mạng; xúc phạm dân tộc, danh nhân, anh hùng dân tộc; không thể hiện hoặc thể hiện không đúng chủ quyền quốc gia; vu khống, xúc phạm uy tín của cơ quan, tổ chức và danh dự, nhân phẩm của cá nhân (Ðiều 10, Luật Xuất bản). Những hành vi tương tự cũng bị cấm trong hoạt động điện ảnh được quy định tại Ðiều 11, Luật Ðiện ảnh.

Hoạt động xuất bản tại Việt Nam gắn liền với những chức năng, nhiệm vụ quan trọng như: Phổ biến, giới thiệu tri thức thuộc các lĩnh vực của đời sống xã hội, giá trị văn hóa dân tộc và tinh hoa văn hóa nhân loại, đáp ứng nhu cầu đời sống tinh thần của nhân dân, nâng cao dân trí, xây dựng đạo đức và lối sống tốt đẹp của người Việt Nam, mở rộng giao lưu văn hóa với các nước, phát triển kinh tế-xã hội, đấu tranh chống mọi tư tưởng và hành vi làm tổn hại lợi ích quốc gia, góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.

Vì lẽ đó, nhà xuất bản có quyền từ chối những bản thảo có nội dung không đạt chất lượng, không phù hợp với người đọc Việt Nam. Tuy nhiên một số tổ chức, cá nhân cực đoan, thiếu thiện chí cố ý đánh đồng công tác biên tập, loại bỏ bản thảo kém với hành vi kiểm duyệt độc đoán. Thực tế, các nội dung bị cấm trong lĩnh vực xuất bản và hoạt động điện ảnh theo quy định của pháp luật Việt Nam cũng mang nhiều điểm tương đồng với quy định pháp luật của hầu hết quốc gia trên toàn cầu, không vi phạm Công ước Quốc tế về các quyền dân sự và chính trị.

Chưa kể, dù vẫn còn một số bất cập nhưng cho tới nay, việc kiểm duyệt vẫn được xem là một phương pháp tối ưu để phòng, chống các văn hóa phẩm xấu độc với hầu hết quốc gia trên toàn thế giới.

Bình luận về biện pháp này, David Shanks, nguyên trưởng ban kiểm duyệt nội dung của New Zealand giai đoạn 2017-2022 cho rằng: Các cơ quan, tổ chức kiểm duyệt hiện nay thường ít sử dụng từ “censorship” (kiểm duyệt) khi nói về chức năng, nhiệm vụ, vị trí công việc của họ, song ông tin rằng sứ mạng của những người kiểm duyệt sẽ tiếp tục vì họ đang bảo vệ quyền tự do ngôn luận thông qua việc ngăn ngừa nội dung xấu, độc.

Tuy nhiên, bất chấp những nỗ lực và kết quả đạt được, sự phát triển của internet và mạng xã hội đã tạo ra áp lực mới cho công việc kiểm duyệt nội dung vốn nhằm ngăn chặn các nguy cơ xấu từ các sản phẩm văn hóa độc hại. Nguyên Giám đốc Cơ quan công tố Anh là Alison Saunders thẳng thắn cho rằng, tội phạm trực tuyến cũng nghiêm trọng như tội phạm ngoại tuyến. Theo giới chuyên gia phương Tây, các chính phủ không đủ nhân lực để thực hiện công việc này. Ðiều này dẫn đến tình trạng một lượng lớn văn hóa phẩm tồn tại trên internet chứa nội dung nhảm nhí, xấu, độc và hiện được chia sẻ thoải mái, tự do trên không gian mạng mà hầu như không vấp phải hạn chế nào.

Ðó chính là một trong những lý do cần thiết phải có sự vào cuộc của các nhà cung cấp dịch vụ internet, nhà đăng ký và đơn vị quản lý tên miền, nhà cung cấp dịch vụ mạng xã hội, dịch vụ chia sẻ nội dung trực tuyến. Những năm qua, phần lớn các doanh nghiệp này đã hợp tác với các cơ quan chức năng của các chính phủ trong vấn đề kiểm duyệt, loại bỏ những văn hóa phẩm đi ngược các giá trị nhân văn.

Tuy nhiên có thể thấy rằng, sự hợp tác này vẫn còn miễn cưỡng, chiếu lệ và chậm trễ. Ðó là chưa kể để lôi kéo người dùng, một số công ty cung cấp dịch vụ mạng xã hội còn cố tình dung túng cho việc đăng tải, chia sẻ các sáng tác xấu, độc. Hậu quả là những sáng tác phản văn hóa vẫn tiếp tục trôi nổi trên không gian mạng.

Trên thực tế, Việt Nam cũng đang phải đối mặt thách thức trong vấn đề kiểm duyệt nội dung văn hóa phẩm, nhất là khi đối diện với sự nở rộ của các trào lưu như “tiểu thuyết mạng”, “phim chiếu mạng”, “truyện tranh mạng”. Bởi vậy, việc kịp thời có những biện pháp, hàng rào kỹ thuật hợp lý để vừa bảo đảm quyền tự do ngôn luận, tự do sáng tác nhưng vẫn bảo vệ được môi trường văn hóa trước sự tấn công của các nội dung xấu là hết sức cần thiết.

KIỂM SOÁT VĂN HÓA PHẨM THỜI KỲ CÔNG NGHỆ SỐ: VẤN ĐỀ CẤP BÁCH

Trước khi Luật Điện ảnh sửa đổi được thông qua vào ngày 15/6 vừa qua, dư luận nói chung, đặc biệt là các nhà quản lý văn hóa rất quan tâm vấn đề tiền kiểm, hậu kiểm với dòng phim chiếu mạng. Việc tiền kiểm các bộ phim trước khi chúng được phát hành tới công chúng theo cách thức truyền thống luôn cần thiết nhưng nếu chỉ như vậy sẽ khó mà kiểm soát hết các nội dung phim.

Mỗi ngày có hàng nghìn sản phẩm phim ảnh được cập nhật trên các trang mạng, các nền tảng công nghệ đòi hỏi phải có cách thức "kiểm duyệt" nhanh chóng, phù hợp hơn để vừa bảo đảm quyền lợi của doanh nghiệp sản xuất phim, quyền được hưởng thụ của công chúng, vừa khích lệ, động viên nghệ sĩ sáng tạo, nhưng đồng thời cũng không bỏ lọt các sản phẩm có nội dung độc hại làm ảnh hưởng đến môi trường văn hóa nói chung.

Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội Nguyễn Đắc Vinh phát biểu về việc bổ sung quy định cụ thể hơn về trách nhiệm, biện pháp tăng cường quản lý, ngăn chặn, xử lý vi phạm đối với tổ chức, cá nhân phổ biến phim trên không gian mạng.

Những quy định mới nhất về phổ biến phim trên không gian mạng trong Luật Điện ảnh sửa đổi 2022 đã giải quyết được cơ bản những bất cập trong các quy định cũ không còn phù hợp, theo kịp với sự phát triển khách quan của đời sống. Theo đó, công tác tiền kiểm và hậu kiểm đều được áp dụng, tùy theo từng dòng phim, thể loại phim. Với các phim phát hành trong hệ thống rạp chiếu và các địa điểm chiếu phim công cộng thì các doanh nghiệp cả trong nước và nước ngoài đều phải xin cấp giấy phép phân loại phim.

Các phim phổ biến trên hệ thống truyền hình phải có quyết định phát sóng của các cơ quan báo chí có giấy phép hoạt động truyền hình. Việc hậu kiểm sẽ áp dụng với các phim phổ biến trên không gian mạng, nghĩa là nhà sản xuất, phát hành phải có trách nhiệm phân loại phim theo độ tuổi người xem, hiển thị cảnh báo và tuân thủ các quy định của Luật Điện ảnh. Cũng theo quy định, nhà cung cấp phải thông báo kết quả phân loại phim và danh sách phim sẽ phổ biến trên không gian mạng với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.

Như vậy với các quy định cụ thể trong Luật Điện ảnh sửa đổi 2022, vấn đề tiền kiểm, hậu kiểm phim đã minh bạch, theo đó các cơ quan quản lý có một hành lang pháp lý với những quy định cụ thể, rõ ràng làm cơ sở để xử lý những sai phạm nếu xảy ra. Tuy nhiên, ở nhiều lĩnh vực khác, việc tiền kiểm, hậu kiểm vẫn còn đang bề bộn, lúng túng, chủ yếu ở các sản phẩm phát hành trên mạng.

Chẳng hạn trong âm nhạc, tình trạng thả nổi với các sản phẩm phổ biến trên mạng vẫn đáng lo ngại. Việc kiểm duyệt các tác phẩm âm nhạc, các chương trình biểu diễn theo cách thức tiền kiểm như từ trước đến nay vẫn làm mới chỉ "khoanh vùng" được một phần nhỏ. Sự sôi động của đời sống âm nhạc trên mạng mới chỉ được kiểm soát thông qua các biện pháp quản lý theo kiểu sự vụ, chưa theo kịp sự phát triển của thực tế khách quan.

Trong lĩnh vực văn học, dù không sôi động như điện ảnh và âm nhạc, nhưng cũng đang tiềm ẩn những bất cập tương tự. Không những thế, việc phổ biến các tác phẩm văn học trên mạng còn dễ dàng hơn cả phát hành một bộ phim, một tác phẩm âm nhạc, bởi đặc thù văn học là chữ viết, người sáng tạo không phải quá công phu các khâu kỹ thuật. Tác giả gần như không phải chịu áp lực gì về sự kiểm duyệt. Sau khi một tác phẩm được viết xong, việc phổ biến có thể diễn ra ngay lập tức, thậm chí tác giả có thể vừa viết vừa tương tác với bạn đọc.

Nếu tác phẩm phổ biến theo cách truyền thống có thể chỉ giới hạn trong số lượng bản in từ vài trăm đến vài nghìn cuốn, thì số lượng người đọc trên mạng xã hội là không giới hạn. Tính nhanh chóng này giúp cho người viết có thể gặp bạn đọc của mình một cách sớm nhất, có thể bổ sung, chỉnh lý theo yêu cầu, góp ý của độc giả, nhưng mặt trái của nó là những nội dung đưa lên mạng nếu chứa yếu tố tiêu cực sẽ có những hệ lụy khó lường.

Dù chúng ta đã có Luật Xuất bản nhưng những quy định liên quan đến phổ biến xuất bản phẩm trên mạng vẫn còn lạc hậu, chưa cập nhật, bám sát sự phát triển của đời sống khách quan. Bên cạnh đó, các lĩnh vực khác như sân khấu, mỹ thuật, nhiếp ảnh… vấn đề phổ biến các tác phẩm trên mạng chưa quá nhiều nhưng cũng đã có những thí dụ cho thấy việc thả nổi vấn đề kiểm duyệt gây hậu quả tiêu cực khiến dư luận bức xúc.

Những bất cập đang diễn ra trong đời sống văn học nghệ thuật thời gian qua đã bộc lộ nhiều mặt trái đòi hỏi cần một sự đổi mới toàn diện trong việc thẩm định, kiểm định các tác phẩm văn học nghệ thuật, nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển của từng loại hình trong giai đoạn hiện nay. Đã đến lúc cần phải có những quy định cụ thể, khoa học, bảo đảm công bằng với các môi trường phổ biến khác nhau, từ môi trường phổ biến truyền thống đến môi trường mạng. Việc tiền kiểm, hậu kiểm sẽ tùy vào đặc trưng của mỗi lĩnh vực để áp dụng sao cho bảo đảm sự chặt chẽ, phù hợp. Biện pháp tiền kiểm phù hợp với những sản phẩm phổ biến trong môi trường truyền thống, nhưng lại khó có thể áp dụng trên môi trường mạng.

Công nghệ số càng phát triển càng nhìn rõ những bất cập trong quản lý nội dung tác phẩm văn học nghệ thuật trên môi trường mạng, nhưng ngay cả trong môi trường phổ biến truyền thống, nơi mà phần lớn tác phẩm đều được tiền kiểm trước khi đưa đến công chúng vẫn để lọt những sai sót. Vẫn có những tác phẩm văn học mang nội dung không phù hợp với văn hóa, thuần phong mỹ tục Việt Nam được cấp phép xuất bản, cho đến khi dư luận phát hiện ra mới bị thu hồi.

Mỗi năm có hàng nghìn nội dung không phù hợp được xóa bỏ, nhưng thường không kịp thời ngay lập tức, và quan trọng là không có chế tài đủ mạnh để xử phạt những người liên quan, dẫn đến việc các nội dung tương tự vẫn được phổ biến vô tư cho đến khi bị yêu cầu thì gỡ xuống. Trong khoảng thời gian đó, các nội dung phản cảm có thể đã được hàng triệu lượt người xem, gây ra những hậu quả khó có thể đong đếm. Khoảng trống này cần được các cơ quan quản lý quan tâm để có biện pháp ngăn chặn, xử lý hiệu quả càng sớm càng tốt.

Về phía các đơn vị, cơ quan chức năng quản lý văn hóa nghệ thuật, cần trang bị thêm kiến thức để trong quá trình thực thi vấn đề tiền kiểm, hậu kiểm cho các cán bộ, nhân viên thực thi để vừa bảo đảm sự nghiêm túc nhưng cũng không làm triệt tiêu cảm hứng của người sáng tạo. Kiểm duyệt không có nghĩa là cấm đoán gắt gao, mà còn giúp nâng cao chất lượng, làm "bà đỡ" để các tác phẩm văn học nghệ thuật được phổ biến trở nên có giá trị, tác động tích cực vào đời sống, làm trong sạch môi trường văn hóa.

Bên cạnh đó cần nhanh chóng có các giải pháp hiệu quả giúp nâng cao nhận thức cho người sáng tác và người hưởng thụ. Khi người sáng tác xác định rõ việc dù trong môi trường phổ biến truyền thống hay môi trường mạng, một tác phẩm văn học nghệ thuật có giá trị đều phải hướng đến những giá trị cao đẹp, nhân văn, tạo ra cảm xúc tích cực cho công chúng thì sẽ không còn mải mê chạy theo những xu hướng nhất thời nhằm kiếm view, câu like. Tương tự, chỉ có việc nâng cao nhận thức của người hưởng thụ mới giúp công chúng một bản lĩnh, hiểu biết là "vắc-xin" chống lại các vi-rút độc hại rất cần thiết, có khả năng tự chọn lọc những gì là hay, bổ ích.

Công tác kiểm duyệt sản phẩm văn học nghệ thuật hiện nay đang đối diện nhiều thách thức. Do vậy, rất cần đến một chiến lược mang tính tổng thể, có tính cấp bách bởi nếu chậm trễ sẽ gây ra nhiều hệ lụy khó lường đến thẩm mỹ của công chúng, nhất là thế hệ trẻ, những người đang có xu hướng ngày một tiêu dùng nhiều hơn các sản phẩm văn hóa từ mạng internet./.

Vũ Quỳnh (nhandan.vn)