TÌNH TRẠNG “NGHIỆP DƯ HÓA”, VỪA THIẾU, VỪA YẾU CỦA ĐỘI NGŨ LÀM CÔNG TÁC LÝ LUẬN, PHÊ BÌNH

Hằng năm, Hội Nhà văn Việt Nam xét kết nạp hội và xét tác phẩm trao giải thưởng, số lượng các tác giả, tác phẩm mảng lý luận, phê bình chiếm một số lượng rất khiêm tốn so với chuyên ngành thơ, văn xuôi. Năm 2021, trong số 34 hội viên mới được kết nạp chỉ có 3 hội viên lý luận, phê bình. Năm 2022, chỉ có 2/44 hội viên mới được kết nạp thuộc mảng lý luận phê bình. Đối với các lĩnh vực nghệ thuật khác như điện ảnh, mỹ thuật, âm nhạc, sân khấu,…, tình hình cũng không mấy khả quan.

Ở các địa phương, ngoại trừ hai trung tâm văn hóa lớn là Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh có những điều kiện thuận lợi giúp quy tụ được nhiều tác giả cả ở mảng sáng tác cũng như lý luận, phê bình, còn hầu hết các tỉnh thành phố hiện nay, đội ngũ những người làm lý luận, phê bình chuyên nghiệp gần như chỉ đếm trên đầu ngón tay. Hội Văn học nghệ thuật (VHNT) Lai Châu, Tiền Giang vẫn chưa có hội viên lý luận, phê bình. Tình trạng chung ở nhiều hội VHNT địa phương là hầu như không có tác giả nào chuyên sâu mảng lý luận, phê bình; phổ biến là kiểu “phê bình nghệ sĩ”, các tác giả đọc và viết bài cảm nhận cho nhau. Ở Hội VHNT Hải Phòng, số hội viên thơ, văn của Hải Phòng có khoảng 180 người, còn số hội viên chuyên ngành lý luận phê bình có khoảng 20 người. Dù ít, nhưng con số 20 người cũng là điều mà nhiều địa phương khác ao ước. Song, chính lãnh đạo Hội thẳng thắn nhìn nhận rằng, 20 hội viên chuyên ngành lý luận, phê bình của Hội VHNT hiện nay hầu hết là “tay ngang”, thực sự thiếu vắng những người được đào tạo bài bản, chuyên sâu. Giải pháp của lãnh đạo Hội VHNT Hải Phòng và cũng là cách mà nhiều địa phương khác đang thực hiện đó là động viên khuyến khích hội viên các chuyên ngành khác có khả năng thì tham gia viết lý luận, phê bình ở mảng của mình. Đồng thời, Hội cũng tạo điều kiện cho những hội viên có khả năng về lý luận phê bình tham gia thường xuyên các lớp tập huấn đào tạo bồi dưỡng nghề nghiệp.

Trong lĩnh vực giáo dục đào tạo, sức hút của chuyên ngành lý luận, phê bình đối với người trẻ là vô cùng hạn chế. Tại trường đại học Sân khấu Ðiện ảnh Hà Nội, nhiều năm qua, chuyên ngành lý luận, phê bình về múa, sân khấu, nhiếp ảnh của trường không có hồ sơ dự tuyển. Khoa Lý luận, phê bình của Trường đại học Sân khấu Ðiện ảnh Thành phố Hồ Chí Minh cũng đã bỏ trắng nhiều năm vì không có sinh viên. Tại trường Đại học Văn hóa Hà Nội, việc đào tạo sinh viên chuyên ngành sáng tác và chuyên ngành lý luận, phê bình từng có thời gian được gộp chung trong Khoa Sáng tác và lý luận, phê bình văn học. Tuy nhiên, sinh viên sau khi tốt nghiệp ra trường, họa hoằn chỉ có vài người theo đuổi lĩnh vực lý luận phê bình, nhưng rồi sau một thời gian, với nhiều lý do, đã dần rơi rụng.

Thực tế trên đây đã lý giải cho sự xuất hiện khá ít ỏi của các tác giả hoạt động trong lĩnh vực lý luận, phê bình trên các phương tiện thông tin đại chúng. Bên cạnh một số tác giả vốn đã quen thuộc với độc giả, phần nhiều đều đã cao tuổi, sức khỏe suy giảm, ngày càng vắng bóng thì các tác giả tạm gọi là trẻ cũng khá thưa thớt, nổi lên chỉ vài tên tuổi chủ yếu thuộc thế hệ 7X, 8X. Trên các chuyên trang, chuyên mục dành cho lý luận, phê bình ở các tạp chí khoa học lý luận chuyên ngành hay báo chí Trung ương về văn học học nghệ thuật như Văn nghệ, Văn nghệ quân đội, số lượng các bài viết dù vẫn duy trì đều kỳ song chủ yếu là bài đọc sách, giới thiệu sách. Do đó, khó có thể đòi hỏi những tờ báo “ngoài ngành” có thể tìm được các bài lý luận, phê bình có tính chuyên môn cao. Vì vậy, có ý kiến thẳng thắn chỉ ra rằng lý luận, phê bình văn học nghệ thuật dường như không phát triển mà ngày càng đi theo chiều hướng "nghiệp dư hóa", khen theo phong trào, phê kiểu "nói khẽ" để tránh bị “gây thù chuốc oán”. Thậm chí, đã xuất hiện những bài viết chủ quan, cảm tính, thiếu cơ sở khoa học, đưa ra những quan điểm lệch lạc, chạy theo thị trường, giật gân câu khách, thiếu nhạy cảm chính trị, ảnh hưởng tiêu cực đến cộng đồng.

Quang cảnh hội thảo khoa học toàn quốc với chủ đề: “Vai trò định hướng của phê bình trong hoạt động thực tiễn và sáng tạo văn học, nghệ thuật hiện nay”. Ảnh: Hoàng Hùng/TTXVN

Đây là một hiện trạng vô cùng đáng buồn. Bởi lẽ, nền văn học nghệ thuật của mỗi quốc gia, bên cạnh lĩnh vực sáng tác, không thể thiếu được hoạt động lý luận, phê bình. Hiểu một cách đơn giản, hoạt động lý luận, phê bình văn học nghệ thuật là việc nghiên cứu, đưa ra các quan điểm, đánh giá về quá trình hình thành, phát triển của văn học nghệ thuật, các trào lưu trường phái, các hiện tượng mới nảy sinh, phát hiện các giá trị, các quy luật, dự báo, phát hiện cái mới; đồng thời, thẩm định, đánh giá tác phẩm, tác giả; từ đó tham gia điều chỉnh, định hướng cho sự vận động của văn học nghệ thuật. Ở khía cạnh nhất định, lý luận, phê bình góp phần khích lệ, kích thích sự sáng tạo của các văn nghệ sĩ để có những tác phẩm chất lượng đáp ứng đòi hỏi của xã hội, mặt khác góp phần nâng cao thị hiếu, thẩm mỹ văn hóa cho công chúng. Do đó, tình trạng “nghiệp dư hóa”, vừa thiếu vừa yếu của đội ngũ làm công tác lý luận, phê bình sẽ ảnh hưởng không nhỏ đến sự vận động, phát triển lành mạnh của đời sống văn học nghệ thuật nước nhà.

TỪNG BƯỚC XÂY DỰNG ĐỘI NGŨ NHỮNG NGƯỜI LÀM LÝ LUẬN, PHÊ BÌNH ĐÔNG VỀ SỐ LƯỢNG, CHẮC VỀ TRÌNH ĐỘ

Liên quan đến hoạt động lý luận, phê bình, Nghị quyết số 23-NQ/TW ngày 16/6/2008 của Bộ Chính trị về “Tiếp tục xây dựng và phát triển văn học nghệ thuật trong thời kỳ mới” ghi nhận: Công tác lý luận văn học nghệ thuật có bước đổi mới, lý giải khoa học hơn quan hệ giữa văn học nghệ thuật với chính trị, giữa hiện thực và nghệ thuật. Tư tưởng văn học nghệ thuật truyền thống của cha ông được quan tâm nghiên cứu. Các thành tựu văn học nghệ thuật thế kỷ XX được đánh giá lại thoả đáng. Một số phương pháp nghiên cứu văn học nghệ thuật phi truyền thống được vận dụng, bước đầu đem lại kết quả tốt. Phê bình văn học nghệ thuật trong thời kỳ đổi mới có tác dụng tích cực đối với sáng tác, phát hiện cái tốt, ủng hộ cái mới, tiến bộ trong hoạt động sáng tạo”. Tuy nhiên, Nghị quyết 23 cũng thẳng thắn chỉ rõ những hạn chế, cụ thể là: Hoạt động lý luận văn học nghệ thuật còn lạc hậu về nhiều mặt, chưa giải đáp được nhiều vấn đề của đời sống, còn xa rời thực tiễn sáng tác, có biểu hiện xơ cứng, kém năng động, giảm sút tác dụng tích cực đối với sáng tác. Lý luận văn nghệ và mỹ học mác-xít chưa được nghiên cứu và phát huy tương xứng với vai trò và giá trị của nó. Hoạt động phê bình văn học nghệ thuật có biểu hiện tụt hậu so với yêu cầu, thực hiện chưa tốt chức năng hướng dẫn, điều chỉnh và đồng hành với sáng tác. Chất lượng khoa học và tính chuyên nghiệp của phê bình bị xem nhẹ; xuất hiện lối phê bình cảm tính, thiếu một hệ thống tiêu chí tin cậy để đánh giá tác giả và tác phẩm, văn hóa phê bình bị hạ thấp... Từ đó, Nghị quyết 23 xác định mục tiêu thời gian tới, một trong số đó là: “Xây dựng, phát triển đội ngũ văn nghệ sĩ Việt Nam một cách toàn diện cả về số lượng, chất lượng và cơ cấu loại hình, có các thế hệ nối tiếp nhau vững chắc”.

Mới đây, ngày 15/5/2023, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 515/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình tổng thể về phát triển văn hóa Việt Nam giai đoạn 2023-2025 (Chương trình). Đáng chú ý trong phần nhiệm vụ và giải pháp, tại Điều 5 đề cập đến việc phát triển đội ngũ văn nghệ sỹ, trí thức và nguồn nhân lực quản lý, đào tạo, nghiên cứu khoa học chất lượng cao trong lĩnh vực văn hóa đã chỉ rõ: “Đào tạo, bồi dưỡng 100 chuyên gia, cán bộ chuyên môn về biên kịch, lý luận và phê bình, giám tuyển, giám định thuộc các lĩnh vực: điện ảnh, mỹ thuật, nghệ thuật biểu diễn và về giám định cổ vật”.

Vậy, nhiệm vụ đặt ra là làm thế nào để khắc phục sự thiết hụt về lực lượng, đồng thời từng bước nâng tầm đội ngũ làm công tác lý luận, phê bình văn học nghệ thuật để đáp ứng ngày càng tốt hơn yêu cầu của thời đại. Để thực hiện nhiệm vụ đã đặt ra, trong thời gian tới, cần tập trung vào một số nhóm giải pháp như sau:

Trước hết, cần phải củng cố lực lượng hiện tại, giữ chân những người đã và đang làm công tác lý luận, phê bình bằng những cơ chế, chính sách đãi ngộ phù hợp.

Để có một sản phẩm lý luận, phê bình chất lượng, người viết cần rất nhiều thời gian và sức lực để nghiên cứu, tìm hiểu, phân tích, luận giải... Nhưng sản phẩm dù đã hoàn thành song không phải lúc nào cũng dễ dàng tìm được nơi công bố. Các báo chí chuyên ngành dù luôn dành số trang nhất định cho mảng lý luận, phê bình song khó lòng đáp ứng hết nhu cầu của người viết, chưa kể số lượng phát hành có hạn, nhuận bút thấp, không đủ sức động viên cũng như tái tạo sức lao động cho người làm công tác lý luận, phê bình. Các báo chí thời sự, “ngoài ngành” thường không mặn mà và cũng không thu xếp được trang mục dành cho các bài nghiên cứu chuyên sâu. Bởi vậy, người viết vốn đã nhọc nhằn trong quá trình sáng tạo, lại phải vất vả tìm đầu ra cho đứa con tinh thần của mình. Chính vì thế, cũng dễ thông cảm, chia sẻ tâm lý chán nản, kém nhiệt huyết với nghề của nhiều người làm công tác lý luận, phê bình. Không đủ sự kiên trì để đi tiếp con đường “khó - khô - khổ”, chưa kể nỗi lo toan “áo cơm ghì sát đất” nên một số người chấp nhận “bỏ cuộc chơi”. Hoặc để tồn tại, nhiều người đành thỏa hiệp với xu hướng phê bình báo chí, chạy theo thời sự, đáp ứng nhu cầu nhất thời của truyền thông, quảng bá, chủ yếu là giới thiệu các tác phẩm mới, ít nhiều có màu sắc PR, bị chi phối bởi các đơn vị tổ chức sự kiện. Tình trạng này kéo dài khiến lực lượng làm công tác lý luận, phê bình vừa hao hụt về số lượng, vừa suy giảm “sức chiến đấu”.

Các ngành chức năng, Viện nghiên cứu, Hội nghề nghiệp cũng như các cơ quan báo chí về văn học nghệ thuật cần mở rộng diễn đàn dành cho lĩnh vực lý luận, phê bình, tận dụng tối đa lợi thế của báo điện tử và nền tảng mạng xã hội, đa dạng các hình thức đưa tác phẩm lý luận, phê bình đến với công chúng. Đồng thời, cần thực hiện chế độ nhuận bút đặc biệt đối với các sản phẩm lý luận, phê bình. Mặt khác, để người làm nghề có thể yên tâm “đi đường dài”, cần xem xét cơ chế đặt hàng, hỗ trợ, đãi ngộ đối với người làm công tác lý luận, phê bình, tạo điều kiện xuất bản các cuốn sách phê bình, tiểu luận chuyên sâu.

Thứ hai, không ngừng phát hiện, bổ sung lực lượng, nhất là người trẻ. Như bất cứ một lĩnh vực, ngành nghề nào, đội ngũ làm lý luận, phê bình cũng rất cần một sự phát triển vững chắc trên cơ sở có sự tham gia của nhiều thế hệ, tạo sự liền mạch, không bị đứt gãy, thiếu hụt nửa chừng.

Thực tiễn cho thấy, lực lượng làm lý luận, phê bình hiện nay không chỉ hao hụt về số lượng và còn thiếu hụt đội ngũ kế cận. Hiện những gương mặt 9X và các lứa sau tham gia vào lĩnh vực này gần như không có, chưa nói đến việc xác lập một tâm thế làm nghề chuyên nghiệp. Không có lực lượng bổ sung kịp thời trong khi thế hệ những người làm nghề lớn tuổi ngày càng vắng bóng trên văn đàn sẽ đặt ra nhiều nguy cơ cho sự phát triển của văn học nghệ thuật nước nhà.

Vậy lực lượng những người làm lý luận, phê bình, nhất là những người trẻ, có thể bổ sung từ đâu? Chúng ta có các trường đại học chuyên ngành khoa học xã hội nhân văn, có lực lượng đông đảo các nhà báo theo dõi mảng văn học nghệ thuật, các nghệ sĩ có khả năng viết lý luận, phê bình… Nếu các ngành chức năng, Viện nghiên cứu, Hội nghề nghiệp kịp thời phát hiện những người có tố chất, có những biện pháp động viên, khuyến khích, định hướng nghề nghiệp,… thì chắc chắn đây sẽ là nguồn bổ sung quý giá cho đội ngũ người làm lý luận, phê bình trong tương lai.

Thứ ba, chú trọng công tác bồi dưỡng đào tạo, nâng cao trình độ, cập nhật thời sự cũng như kiến thức mới đối với đội ngũ làm công tác lý luận, phê bình, đảm bảo “sắc về chuyên môn, vững về bản lĩnh, tư tưởng, nhạy bén với thực tiễn”.

Do đặc thù của nghề nghiệp, người làm lý luận, phê bình đòi hỏi phải có tư duy khoa học và nghệ thuật, vừa nhạy bén vừa phải có bản lĩnh vững vàng để kịp thời nắm bắt, đánh giá, luận giải được những vấn đề, hiện tượng mới nảy sinh trong đời sống văn học nghệ thuật, từ đó góp phần định hướng thẩm mỹ cho công chúng. Không chỉ am hiểu các vấn đề trong nước, người làm lý luận, phê bình cũng cần được thường xuyên cập nhật những kiến thức, xu hướng sáng tác mới trên thế giới, sự tác động của các trào lưu nước ngoài đến Việt Nam,... Chỉ có như vậy, những công trình, bài viết của họ mới thực sự có giá trị chuyên môn và thực tiễn, phát huy hết vai trò của lý luận, phê bình trong đời sống. Bởi, cùng với yêu cầu đặt ra cho mỗi người làm nghề, cần chủ động học hỏi, trau dồi kiến thức, nâng cao sự hiểu biết, thì việc tổ chức các lớp đào tạo, bồi dưỡng, trong đó chú trọng việc tư vấn, định hướng hoạt động tiếp nhận lý luận, văn nghệ nước ngoài vào Việt Nam với sự tham gia của những chuyên gia đầu ngành sẽ giúp rút ngắn thời gian cho người làm lý luận, phê bình, giúp họ nhập cuộc và thực hành nghề nghiệp thuận tiện và nhanh chóng hơn, tránh tình trạng tụt hậu, xa rời thực tiễn, lạc hậu, lúng túng trước những sự kiện, hiện tượng nổi cộm mới xuất hiện để rồi đưa ra những đánh giá phân tích phiến diện, lệch lạc, làm mất niềm tin của công chúng. Đồng thời, lựa chọn những văn nghệ sĩ, nghệ nhân, trí thức trẻ có năng lực, khả năng sáng tạo để đào tạo dài hạn, tham dự các khóa bồi dưỡng nâng cao ngắn hạn ở trong nước và nước ngoài như Quyết định số 515/QĐ-TTg đã chỉ ra.

Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương Nguyễn Trọng Nghĩa trao tặng thưởng mức A cho GS.TS, Nhà giáo nhân dân Mã Giang Lân với tác phẩm “Thơ – quan niệm và những sắc thái thẩm mỹ”

Thứ tư, tổ chức nhiều hoạt động chuyên môn trong lĩnh vực lý luận, phê bình như: tọa đàm, hội thảo nhìn nhận, đánh giá về các trào lưu, xu hướng mới xuất hiện ở Việt Nam và trên thế giới, bàn luận về những tác phẩm đang được dư luận quan tâm. Tăng cường hoạt động hợp tác quốc tế trong lĩnh vực lý luận, phê bình văn học nghệ thuật. Tổ chức và đẩy mạnh công tác quảng bá các giải thưởng dành riêng cho lĩnh vực lý luận, phê bình như một cách tôn vinh, biểu dương, ghi nhận những đóng góp, cống hiến thầm lặng của những người làm nghề chân chính. Giải thưởng cần có tính phát hiện, động viên, khích lệ những nhân tố mới.

Phạm Thị Phong Điệp