"Ngày ở Pháp, Tết đến tôi đi về hướng Đông"

Miệt Hậu Giang là tên gọi cũ vào thế kỷ 19 của vùng đất tính từ tả ngạn sông Cửu Long xuống mũi Cà Mau. Đây cũng là vùng khai mở sau cùng trên bản đồ Việt Nam. Có lẽ vì thế dấu ấn thời khẩn hoang vẫn còn in đậm trong tính cách, nếp sống của người nông dân nơi này. Thời gian cũng lùi về quá khứ, không gian càng xa xôi hẻo lánh, làng xóm còn nghèo khó thì Tết cây nhà lá vườn” càng đậm đặc.

Nhiều gia đình nghèo quanh năm thiếu trước hụt sau, nhà của họ là một căn nhà lá tạm bợ cất trên bờ kênh. Tết là dịp quan trọng nhất trong năm nên họ đã có ý thức chuẩn bị từ mấy tháng trước qua việc nuôi gà, vịt, trồng cây trái và cả việc chuẩn bị củi đuốc… Đến 23 tháng Chạp cúng đưa Ông Táo về trời, dù mùa vụ chưa xong, lúa còn “ngố” ngoài đồng thì người ta vẫn bỏ hết việc đồng áng mà quay vào nhà lo tết. Đầu tiên là sửa sang, trang hoàng nhà cửa, người khá giả thì đánh bóng tủ, bàn, giường thờ, người nghèo thì mua giấy báo hoặc giấy ngũ sắc về dán phòng khách, cắt hoa đèn treo trên phòng khách, cắt màn cửa, dán liễn đỏ lên bàn thờ. Sau đó mùng, mền, quần áo gia đình đều được giặt giũ, chùi rửa sạch sẽ với quan niệm năm mới mà nhà cửa mới mẻ sẽ có sự đổi mới, thịnh vượng. Rồi người ta tát đìa (vùng Cà  Mau thì chụp đìa), cá nhỏ thì làm khô nhậu tết, cá to thì rọng lại ăn tết và nếu còn thừa thì mang ra chợ bán để góp phần tiền đi chợ tết. Đi chợ tết là để mua những thứ tối cần thiết mà trong quê không làm ra được như: quần áo, giầy dép, nhang đèn…những thứ còn lại phục vụ cúng kiếng, vui chơi thì đã có sẵn.

25 tháng Chạp làm mâm cơm cúng đưa ông bà xong là cánh phụ nữ đi chẻ dây, rọc lá chuối đem phơi rồi lựa đậu, nếp đem ngâm, xay bột để chuẩn bị làm bánh tết. Mấy bà già thì rủ nhau 5-7 người vạn vần đổi công luân phiên đến từng nhà gói bánh tét, làm bánh bò, bánh da lợn…Còn mấy cô gái thì cũng cách làm đổi công, họ mang dụng cụ đến nhà nhau làm mứt, nướng bánh, sinh khí rộn ràng, tiếng cười giòn tan trong chái bếp nhà quê. Các cô sên mứt dừa, mứt cà, mứt mãng cầu và nướng bánh bông lan, bánh kẹp, bánh thuẫn.

Chiều 30 tết là cả làng đồng loạt nấu bánh tét. Trong cái đêm trừ tịch ấy, ai có ra đồng mà ngó về làng mình sẽ thấy ánh lửa bập bùng đều khắp cả xóm. Quanh bếp lửa ngoài trời ấy có một bà già thức canh nồi bánh, và một chiếc đệm có lũ trẻ con đói bánh trái nằm lăn lóc nghe mẹ kể chuyện đời xưa trong không gian có hương bánh tét nồng nàn đê mê để rồi khi lớn lên, đi xa, chúng mang theo đến cuối cuộc hành trình cái đêm giao thừa nằm chờ bánh chín.

Vớt bánh tét. Ảnh: Tuổi trẻ

Các loại bánh tết của các má, các em miệt Hậu Giang làm rất phong phú về chủng loại và rất ngon không thua  bánh chợ, bởi vì cái sinh hoạt tết được hình thành hàng trăm năm. Quá trình trăm năm ấy người ta học hỏi, đúc kết để thế hệ này truyền cho thể hệ khác. Đó cũng là cách các bà mẹ quê dạy con gái về phẩm hạnh của phụ nữ mà không cần một lớp nữ công gia chánh nào cả.

Đến 28 tết thì nhà nào đó trong xóm làm heo “chia lúa” và láng giềng sẽ được
mời ăn một bữa cháo long vào giữa khuya để rồi hừng sáng 29 tết là cùng nhau nhận thịt chia lúa. Thịt nào cũng vậy, cứ mỗi ký bằng một giạ lúa được trả vào mùa lúa tới. Người ta mang thịt về để làm nhân gói bánh tét, chuẩn bị làm cỗ cúng rước ông bà 30 tết và quan trọng là để kho một nồi thịt kho hột vịt không thể thiếu của mỗi gia đình.

Ngày 29 tết cũng là ngày nông dân miệt Hậu Giang đồng loạt “chưng bàn thờ”. Khác hơn ngoài Trung, ngoài Bắc, vùng Hậu Giang không có nhà thờ họ, mà chủ yếu gia đình, dòng tộc nông dân phân công nhau thờ phụng những người đã khuất. Thế cho nên phần lớn nhà nông dân đều có bàn thờ, việc này cũng có cái hay của nó, sự phân công chia nhỏ ra vừa cho mỗi gia đình có cái bàn thờ riêng mà thể hiện chữ hiếu, vừa có cái bàn thờ chung để anh em, dòng tộc có cớ lui tới nhau mỗi khi giỗ chạp, lễ tết. Người nông dân Hậu Giang coi việc “chưng bàn thờ” vào dịp tết là công việc quan trọng bậc nhất. Người khá giả thì chưng một cặp dưa to, người nghèo hơn thì chưng một cặp dưa nhỏ. Có người không tiền thì ra vườn nhà hái dừa tươi, mãng cầu, chuối… chưng lên và trên bàn thờ ấy họ cũng chưng đầy đủ các loại bánh trái do họ tự làm lấy, với quan niệm bánh trái càng nhiều thì gia đình chủ thể hiện được sự hiếu hạnh và gia đình sẽ sung túc trong năm mới.

 Mâm cỗ cúng ngày 30 tết để rước ông bà được người Hậu Giang làm rất tươm tất, 100% gia đình đều cúng thực phẩm làm được chủ yếu từ nguồn tự cung tự cấp. Ngày 30 tết có thể nói là ngày sôi động nhất của năm cũ để đón rước năm mới. Rất nhiều xóm làng khi cúng thì gia chủ tự nấu nướng và hành lễ, nhưng khi cúng xong thì đó là một bữa tiệc của làng xóm. Người ta đi thành đoàn dài dằng dặc, hết nhà này đến nhà khác, cứ nhậu mỗi nhà vài ly mà đi cho kỳ hết cả xóm, đi theo đoàn người ấy có xóm thì có múa lân (đầu lân tự làm), có những người biết đàn ca vọng cổ xóm làng cứ tưng bừng từ sáng đến lúc giao thừa.

Đến giao thừa thì hoàn toàn chấm dứt để ai về nhà nấy mà lạy trả nghĩa ông bà vào giờ khắc thiêng liêng của năm cũ và năm mới chuyển giao. Đó là lúc toàn gia tắm gội sạch sẽ, thay quần áo mới, dọn bánh mứt, trà rượu và lên nhang đèn rồi lạy mừng tuổi ông bà. Đây là một cổ lệ được duy trì gần như tuyệt đối ở các xóm làng miệt Hậu Giang. Sáng mồng 1 tết người ta ra đường đi thắp nhang mừng tuổi nhà dòng họ, láng giềng. Đây là một cuộc viếng thăm quy mô lớn, anh đến nhà tôi, tôi đến nhà anh rồi nhậu nhẹt và chúc nhau “ Năm mới an khang thịnh vượng”. Cứ thế mà tết kéo dài…

Giờ đây miệt Hậu Giang kinh tế đã phát triển, đời sống hiện đại ổ ạt xâm nhập, trong đó có cả những luồng văn hóa xa xôi. Thế nhưng khi tết về, làng quê vẫn lồ lộ phong vị tết “cây nhà lá vườn”. Đó là nếp làm bánh, tục lạy ông bà, đi thăm viếng nhau…vẫn được duy trì đến hôm nay. Đây là sức mạnh của văn hóa và cái văn hóa tết của miệt Hậu Giang, cũng có thể nói là một “đặc sản” trong văn hóa tết vô cùng phong phú của người Việt.

Theo Phan Trung Nghĩa/Tuổi trẻ Xuân Tân Mão