Người Mạ ở Lâm Đồng

Theo tổng hợp mới nhất của Sở VH,TT,DL tỉnh Lâm Đồng, hiện nay người Mạ ở Lâm Đồng có 33.703 người, chiếm tỷ lệ 2,73% dân số toàn tỉnh. Người Mạ sống tập trung ở các huyện phía Nam của tỉnh Lâm Đồng: TP.Bảo Lộc, huyện Bảo Lâm, Đạ Tẻh, Cát Tiên và rải rác một số địa phương khác.

Điểm đặc biệt, có lẽ là yếu tố cơ bản làm cho đời sống, nếp sinh hoạt, phong tục, tập quán, văn hóa của người Mạ khá “gần” với người Kinh đó là người Mạ theo chế độ phụ hệ (khác với người Kơ Ho và người Churu - theo chế độ mẫu hệ). Toàn bộ quyền hành trong gia đình do người đàn ông định đoạt. Người đàn ông Mạ biểu thị cho niềm tin cậy, sức mạnh và ý chí của tộc người này.

Theo nghiên cứu dân tộc học, qua quá trình sinh tồn và phát triển, dù bị tác động bởi sự “chung đụng” của các nền văn hóa, văn hóa của các dân tộc khác (bởi các DTTS ở Lâm Đồng sống đan xen); là yếu tố tạo ra sự giao lưu, tiếp biến văn hóa giữa các dân tộc; tuy nhiên, nét văn hóa riêng của từng tộc người trên vùng đất Cao nguyên này vẫn được bảo lưu, gìn giữ. 

Theo ông K’Wi (người dân tộc Mạ) - nguyên Phó Bí thư huyện ủy Bảo Lâm – Lâm Đồng), hiện nay trong vùng đồng bào dân tộc Mạ ở Lâm Đồng, nói chung ở huyện Bảo Lâm - nói riêng còn lưu giữ nhiều lễ hội văn hóa đặc sắc. Người Mạ có nghề dệt thổ cẩm được lưu truyền từ đời này qua đời khác. Đặc biệt, một số lễ hội dân gian gắn với nông nghiệp và vòng đời được tổ chức hàng năm như: Nhô Rơhe (Lễ mừng lúa mới); Nhô năng brê (Xem rừng xem đất), Nhô tăm snơm (Xin thần linh giúp cho hạt lúa lên đều, trổ nhiều bông); Nhô rơmul (Xin tuốt lúa); Nhô nđan măt kòn (Đặt tên cho đứa trẻ mới sinh).v.v… Người Mạ còn lưu giữ văn hoá cồng chiêng, văn hoá đàn đá B’Đạ; chuyện cổ tích, sử thi Mạ, dân ca (yal yau): K’Dùng-K’Làng; Sềm N’Drao …

Ông K’Wi cho biết thêm, hiện nay trong vùng đồng bào DTTS của huyện Bảo Lâm (địa phương có người Mạ sống đông nhất) có 14 đội Cồng chiêng với 218 bộ chiêng các loại và 25 nghệ nhân chỉnh chiêng. Đặc biệt, Đoàn nghệ nhân người Mạ của xã Lộc Bắc (huyện Bảo Lâm) đã từng ra Hà Nội biểu diễn phục vụ sự kiện Hội đồng Văn hóa – Giáo dục - Khoa học UNESCO chính thức công nhận “Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên” là “Kiệt tác di sản truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại” ngày 15/11/2005. Bên cạnh đó, Đội Cồng chiêng xã Lộc Tân (huyện này) hoạt động khá chuyên nghiệp, được mời lưu diễn, biểu diễn tại nhiều nơi trong nước đã được UBND tỉnh Lâm Đồng và  Bộ VH,TT,DL tặng Bằng khen... 

Hôn nhân của người Mạ

Nói đến sự tiến bộ, hay lạc hậu của một bộ phận dân cư, tộc người, ngoài căn cứ vào phong tục, tập quán...thì hệ thống lễ hội, các nghi thức biểu thị rõ nét nhất. Trong đó, nghi thức cưới thể hiện rất rõ sự tiến bộ về nếp sống của người Mạ ở Lâm Đồng.

Việc duy trì chế độ “Nam quyền” đã tác động lớn đến hôn nhân của người Mạ. Dù vai trò của người đàn ông được khẳng định, song, trong quá trình sinh sống, những việc hệ trọng đều có sự bàn bạc với các thành viên trong gia đình trước khi người đàn ông quyết định. Con cái người Mạ khi đủ tuổi lập gia đình, tự do tìm hiểu và yêu nhau (như người Kinh). Khi hai trẻ “thích” nhau, người con trai về thưa với cha mẹ và nhờ người mai mối, đặt vấn đề hôn nhân. Đám cưới và các nghi thức cưới của người Mạ ít “rườm rà”, tốn kém như các DTTS khác; nhất là tục “thách cưới” gần như bị xóa bỏ...

Đám cưới của người Mạ thường diễn ra nhanh (vài ba ngày) và tổ chức tại nhà gái, thường vào cuối năm, thời điểm thu hoạch xong mùa màng, rảnh rỗi. Ngày cưới, cô dâu, chú rể mặc bộ trang phục truyền thống mới nhất có nhiều hoa văn rất đẹp, đeo những bộ đồ trang sức như vòng đeo tay bằng kim loại và những chuỗi cườm…

Nghi thức đầu tiên trong lễ cưới của người Mạ là cúng Yàng (Trời) xin cho đôi trẻ được là chồng, làm vợ. Lễ vật là một chóe rượu cần lớn, con gà luộc và những chiếc bánh nếp. Thịt gà thái nhỏ gói vào lá chuối, đĩa tiết gà, cơm nếp (xôi), hoặc những chiếc bánh được làm bằng bột nếp (tượng trưng sự gắn kết bền chặt giữa cô dâu và chú rể). Đây là lễ thức rất quan trọng, ngoài đông đủ bà con trong dòng họ, bạn bè thân thiết của hai gia đình, phải có sự chứng kiến của Già làng (người có uy tín).

Điều thú vị và được xem là quan trọng nhất trong lễ cưới của người Mạ là nghi thức “chạm trán” của cô dâu, chú rể. Đôi trai gái đứng trước bàn thờ tổ tiên, người chủ hôn bôi máu con vật hiến tế (máu gà) lên trán cô dâu và trán chú rể để cầu sự may mắn cho với cặp vợ chồng mới. Cô dâu, chú rể quỳ xuống đất, đối mặt nhau để chủ hôn trùm lên đầu hai người một tấm đắp (thổ cẩm) mới dệt. Cặp vợ chồng trẻ trong tấm đắp phải chạm trán với nhau lần lượt 7 cái. Theo quan niệm của người Mạ, điều này thể hiện sự “tâm đầu ý hợp” của đôi vợ chồng trẻ - nghi thức thiêng liêng, như lời thề thủy chung của đôi trai gái trước sự chứng kiến của thần linh, dòng họ và dân làng...

Sau phần nghi lễ chính, họ hàng, người thân, bạn bè của hai gia đình, của cô dâu, chú rể tặng quà cho đôi trẻ và chung vui với rượu cần, thịt trâu, thịt lợn nướng, các món ăn đặc trưng của người Mạ và nhảy múa, ca hát mừng cho đôi trẻ nên duyên...

Đức chung thủy trong đời sống hôn nhân của người Mạ được xem là quan trọng và danh giá nhất. Vấn đề này đặt ra sự suy ngẫm cho cả những dân tộc hiện đại. Bởi vậy, việc bỏ nhau, ly hôn, nhất là “ngoại tình” đối với người Mạ được cho là sự xấu hổ, sự xúc phạm lớn nhất. Hiện nay, vẫn tồn tại việc phạt “tội” ngoại tình trong đời sống hôn nhân người Mạ như: đền trâu, bò, chum, ché... cho làng, cho người bị “phản bội” !

Việc ly hôn do những nguyên nhân khác nhau vẫn diễn ra trong đời sống hôn nhân của người Mạ; sau ly hôn, người vợ và người chồng vẫn được tái giá. Điều đáng mừng là trong cuộc sống hiện đại ngày nay, trong khi nhiều trường hợp người Kinh bỏ nhau thì người Mạ, tỷ lệ này chiếm rất ít. Đây là những giá trị tốt đẹp trong hôn nhân của người Mạ ở Lâm Đồng cần bảo tồn, gìn giữ...

Nguyễn Thanh Hồng - Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Lâm Đồng