1. Sự cần thiết xây dựng và thực hiện Đề án

Tính đến tháng 5 năm 2015, cả nước có hơn 840 cơ quan báo chí, gần 18.000 người được cấp thẻ nhà báo, hàng ngàn cán bộ, kỹ sư, nghệ sĩ, nhân viên làm việc trong các cơ quan báo chí và hàng chục ngàn người khác là cộng tác viên, nhân viên, lao động tham gia các công đoạn in ấn, tiếp thị, quảng cáo, phát hành, sống chủ yếu bằng dịch vụ nghề báo. So với năm 1986 - thời điểm đất nước ta bắt đầu tiến hành công cuộc đổi mới thì số lượng các cơ quan báo chí, số lượng báo, đài, tạp chí và đội ngũ những người làm báo hiện nay tăng từ 3 đến 4 lần; nếu so với năm 2001, các chỉ số này tăng 1,3 đến 1,5 lần. Nhìn trên tổng thể, báo chí nước ta đã có bước phát triển nhanh chóng, mạnh mẽ về nhiều mặt: tăng loại hình (đủ cả 4 loại hình); tăng số lượng cơ quan báo chí; tăng số đầu báo, tạp chí, đài phát thanh, truyền hình, nhà xuất bản, nhà in sách báo, ấn phẩm, chương trình; tăng chất lượng nội dung, hình thức, công nghệ in ấn, truyền tải thông tin; tăng số lượng, phạm vi phát hành, phạm vi phủ sóng; tăng số lượng nhà báo và đội ngũ những người làm việc trong các cơ quan báo chí; tăng số lượng công chúng báo chí, đặc biệt là ở nước ngoài; tăng nguồn lực tài chính, cơ sở vật chất, kỹ thuật...

Phần lớn các cơ quan báo chí hoạt động đúng tôn chỉ, mục đích, định hướng chính trị, thực hiện tốt chức năng vừa là cơ quan tuyên truyền của Đảng, Nhà nước, các tổ chức chính trị - xã hội, các tổ chức xã hội, nghề nghiệp, vừa là diễn đàn của nhân dân. Báo chí tích cực tuyên truyền chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm, đường lối của Đảng, pháp luật, chính sách của Nhà nước; thông tin, cổ vũ phong trào hành động cách mạng, phản ánh tâm tư, nguyện vọng chính đáng của các tầng lớp nhân dân; phát hiện, cổ vũ nhân tố mới, điển hình tiên tiến, thành quả của công cuộc đổi mới; tham gia tích cực vào cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, quan liêu, chống thông tin, quan điểm sai trái, chống âm mưu “diễn biến hòa bình” của các thế lực thù địch, phản động; góp phần quan trọng vào quá trình dân chủ hóa đời sống xã hội, củng cố lòng tin của nhân dân đối với sự nghiệp đổi mới.

Bên cạnh những thành tích, ưu điểm đã nêu, hoạt động báo chí của ta thời gian qua cũng bộc lộ những yếu kém, khuyết điểm mà Chỉ thị 22-CT/TW của Bộ Chính trị khóa VIII, Thông báo kết luận 162-TB/TW của Bộ Chính trị khoá IX, Thông báo kết luận số 41-TB/TW của Bộ Chính trị khoá X, Nghị quyết Trung ương 5 khóa X, Nghị quyết Trung ương 9 khóa XI và một số văn kiện khác của Đảng, Nhà nước nêu ra chậm được khắc phục, có mặt, có lúc đáng lo ngại.

Một bộ phận không nhỏ người làm báo, kể cả một số cán bộ lãnh đạo cơ quan báo chí, văn học, nghệ thuật chưa quán triệt đầy đủ, sâu sắc đường lối, quan điểm của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về báo chí; trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân của người làm báo. Đã xuất hiện trên một vài tờ báo, tạp chí, cuốn sách những bài viết vô tình hay cố ý đi chệch định hướng chính trị: hoài nghi, phê phán hoặc phủ nhận chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; đòi xem xét lại hoặc xóa bỏ Điều 4 của Hiến pháp; tán thành, cổ vũ quan điểm đa nguyên chính trị, đa đảng đối lập; đòi lật lại một số vấn đề lịch sử đã được kết luận; đưa thông tin không đúng, thậm chí xuyên tạc lịch sử.

Một số cơ quan báo chí chưa bám sát nhiệm vụ chính trị của đất nước, của ngành, địa phương, đoàn thể mình. Chưa quan tâm đúng mức đến việc nêu gương, cổ vũ nhân tố mới, điển hình tiên tiến, người tốt, việc tốt, tạo khí thế, niềm tin để thực hiện các quyết sách lớn của Đảng và Nhà nước. Sa đà khi phản ánh hoặc chọn in sách, báo các vụ án, mặt tiêu cực, mặt trái và non yếu của xã hội, thậm chí tiết lộ bí mật quốc gia, tạo tư liệu, chứng cứ để các thế lực thù địch khai thác, vu cáo, đả kích ta về các vấn đề dân chủ, nhân quyền, dân tộc, tôn giáo. Khi trình bày, thể hiện nội dung, không chú ý cân nhắc liều lượng, mức độ, thời điểm, tiêu đề bài viết, mặt lợi hại của thông tin.

Nhận thức một số khái niệm, vấn đề trong hoạt động báo chí như quyền tự do báo chí; quyền tự do ngôn luận trên báo chí; thông tin trung thực về mọi mặt của tình hình đất nước và thế giới và việc xâm phạm lợi ích của nhà nước, tập thể và công dân chưa được mọi người hiểu một cách đúng đắn rõ ràng, dẫn đến tình trạng lạm quyền, không đề cao trách nhiệm xã hội và nghĩa vụ công dân của người làm báo. Các vấn đề: “thương mại hóa” hoạt động báo chí; xây dựng các tập đoàn truyền thông; nâng cao năng lực lãnh đạo, sức chiến đấu của tổ chức cơ sở đảng trong cơ quan báo chí; chính sách tài chính, thuế, tiền lương, tiền thưởng, quỹ phúc lợi, quảng cáo, kinh doanh trong hoạt động báo chí; phương pháp lãnh đạo, quản lý báo chí; kể cả việc bổ sung, sửa đổi Luật Báo chí và văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến lĩnh vực này chưa được quan tâm đúng mức, không theo kịp bước phát triển phong phú, sôi động, có phần phức tạp của báo chí. Các thế lực thù địch, phản động tác động, lợi dụng báo chí và một số nhà báo không vững vàng về bản lĩnh chính trị để xâm nhập, thực hiện âm mưu “diễn biến hòa bình”, trong đó có các hoạt động dưới hình thức đào tạo, bồi dưỡng, tham quan, hội thảo, nghiên cứu, liên kết về báo chí và các vấn đề khác.

Để phát huy ưu điểm, thành tích mà báo chí nước ta đã đạt được, khắc phục thiếu sót, khuyết điểm, phát triển nền báo chí Việt Nam ngày càng vững mạnh, việc xây dựng và thực hiện Đề án “Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí đến năm 2025” là đúng đắn và cấp thiết.

2. Mục tiêu, quan điểm của Đề án

Mục tiêu của Đề án “Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí đến năm 2025” là sắp xếp, cơ cấu lại hệ thống báo chí gắn với đổi mới mô hình hoạt động; phát triển các loại hình, các cơ quan báo in, tạp chí in, đài phát thanh, đài truyền hình, đài phát thanh - truyền hình, kênh phát thanh, kênh truyền hình, báo điện tử, tạp chí điện tử theo hướng chuyên nghiệp, hiện đại, đáp ứng yêu cầu thông tin, tuyên truyền của Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc, các ban, bộ, ngành, đoàn thể, địa phương và nhu cầu thông tin của các tầng lớp nhân dân. Từ việc rà soát, đánh giá thực trạng báo chí hiện nay để đưa ra cơ chế, chính sách giúp báo chí phát triển cũng như tìm ra phương thức lãnh đạo, quản lý phù hợp với thực tế và yêu cầu mới. Xây dựng và thực hiện Đề án là để giúp các cơ quan báo chí mạnh lên: về hệ thống, cơ cấu, số lượng, chất lượng; về tư tưởng chính trị; về nội dung, hiệu quả thông tin; về đội ngũ người làm báo; bảo đảm thực hiện đúng tôn chỉ mục đích, đối tượng phục vụ chính. Xây dựng một số cơ quan báo chí chủ lực, đa phương tiện làm nòng cốt, thực hiện tốt vai trò định hướng thông tin. Khắc phục tình trạng chồng chéo, trùng lặp về nội dung, hiệu quả thấp, lãng phí nguồn lực. Xác định rõ trách nhiệm của các cơ quan chỉ đạo, quản lý báo chí; cơ quan chủ quản; cơ quan báo chí và người làm báo. Quy hoạch báo chí không chỉ tính đến việc tăng hay giảm số cơ quan báo chí một cách cơ học mà phải rà soát, đánh giá toàn bộ hệ thống các cơ quan báo chí; đội ngũ những người làm báo, không chỉ là phóng viên, biên tập viên mà cả bộ máy lãnh đạo cơ quan báo chí, cơ quan chủ quản, cơ quan chỉ đạo, quản lý báo chí..., tìm ra điểm mạnh, bài học tốt, mô hình tốt để khuyến khích phát triển; mặt khác, tìm ra những bất cập, yếu kém, lỗi thời để khắc phục, điều chỉnh.

Để xây dựng và thực hiện có kết quả Đề án, trước hết, cần quán triệt quan điểm sau đây: (1) “Báo chí là tiếng nói của Đảng, Nhà nước, của tổ chức chính trị - xã hội và là diễn đàn của nhân dân, đặt dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng, sự quản lý của Nhà nước và hoạt động trong khuôn khổ pháp luật; phải đảm bảo tính tư tưởng, tính chân thật, tính nhân dân, tính chiến đấu và tính đa dạng của các hoạt động báo chí”. Nhiệm vụ của báo chí là: “Nắm vững, tuyên truyền sâu rộng, kịp thời, có hiệu quả đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, bám sát nhiệm vụ công tác tư tưởng, tích cực tuyên truyền, cổ vũ thành tựu công cuộc đổi mới. Coi trọng đúng mức việc phát hiện, biểu dương các nhân tố mới, điển hình tiên tiến; tích cực đấu tranh, góp phần ngăn chặn và từng bước đẩy lùi tham nhũng, lãng phí, quan liêu, các tiêu cực và tệ nạn xã hội; phản bác có hiệu quả những thông tin, quan điểm sai trái, phản động, thù địch, bảo vệ vững chắc trận địa tư tưởng của Đảng; tiếp tục phát huy tiềm lực và ưu điểm, khắc phục các yếu kém, khuyết điểm, nâng cao chất lượng tư tưởng, văn hoá, mở rộng đối tượng độc giả, vươn lên hiện đại về mô hình tổ chức hoạt động, về cơ sở vật chất, kỹ thuật và công nghệ” (Nghị quyết Trung ương 5, khóa X). (2) Phát triển báo chí đi đôi với quản lý tốt. Phát triển báo chí nước ta theo hướng cách mạng, chuyên nghiệp, hiện đại, chất lượng, hiệu quả đáp ứng nhu cầu thông tin của nhân dân và công tác lãnh đạo, quản lý xã hội của Đảng, Nhà nước, góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. (3) Nhà nước có cơ chế, chính sách để phát triển báo chí một cách khoa học trên các mặt: quy hoạch hệ thống các cơ quan báo chí; quy hoạch, đào tạo, bồi dưỡng, bố trí đội ngũ cán bộ, phóng viên, nhân viên các cơ quan báo chí; hỗ trợ về tài chính, pháp lý, công nghệ.

Quan điểm xuyên suốt là phát triển tốt trên cơ sở quản lý tốt, quản lý tốt tạo điều kiện để phát triển bền vững. Phát triển báo chí nước ta theo hướng cách mạng, chuyên nghiệp, hiện đại, nâng cao chất lượng, hiệu quả, đáp ứng nhu cầu thông tin đa dạng của nhân dân, phù hợp với từng lĩnh vực, từng loại hình, từng đối tượng, vùng miền. Qua quy hoạch sẽ tạo ra những cơ chế chính sách về tài chính, về đào tạo nguồn nhân lực, huy động đúng đắn các nguồn lực trong xã hội để phát triển báo chí.

Lâu nay, những người làm báo vẫn hay nói đến từ “tái cấu trúc”: tái cấu trúc nền kinh tế, tái cấu trúc doanh nghiệp, tái cấu trúc các tổ chức tín dụng... và nhìn một cách khoa học, nghiêm túc thì cũng rất cần “tái cấu trúc báo chí”, cả hệ thống cũng như từng ngành, địa phương, từng loại hình báo chí và từng cơ quan báo chí. Với số lượng các cơ quan báo chí đã nêu ở trên, chưa hẳn đã nhiều so với một đất nước có trên 90 triệu dân, địa hình trải dài từ Nam chí Bắc, trải rộng từ miền núi xuống đồng bằng, ra biển, đảo. Tuy nhiên, nhìn về cơ cấu, đặc biệt là xem xét chất lượng, hiệu quả... có thể thấy rõ nhiều bất cập, yếu kém. Việc cho ra đời và duy trì hoạt động một tờ báo, tạp chí, kênh sóng, đài phát thanh, truyền hình không thể và không đơn thuần là do ý chí chủ quan của một tổ chức chính trị, xã hội, nghề nghiệp mà là từ nhu cầu của xã hội, của bạn đọc, bạn nghe đài, xem truyền hình. Nếu sinh ra tờ báo này, kênh sóng nọ nhưng thông tin ở đó không nhanh nhạy, thiết thực, bổ ích, hấp dẫn, không trở thành món ăn tinh thần của nhiều người thì sự tồn tại là điều cần cân nhắc. Báo chí không là loại hàng hóa thuần túy, mà nói đúng hơn, là loại “hàng hóa đặc biệt”. Nhưng diễn đạt cách nào, nó vẫn có “thuộc tính hàng hóa”, nghĩa là sản xuất ra để bán, để cung ứng trên thị trường. Nếu không bán được báo, không bán được các quảng cáo gắn trong nhiều chương trình phát thanh, truyền hình thì cơ quan báo, đài đứng trước câu hỏi: tồn tại hay không tồn tại?

3. Triển khai thực hiện

Từ những điều vừa nêu, khi làm Đề án quy hoạch phát triển và quản lý báo chí, cần khảo sát, rà soát, đánh giá một cách khách quan, khoa học, từ đó đưa ra câu trả lời: khuyến khích cơ quan báo chí nào phát triển và không khuyến khích, thậm chí hạn chế những cơ quan báo chí nào. Những cơ quan báo chí thường xuyên vi phạm tôn chỉ, mục đích, xa rời đối tượng phục vụ chính thì cần phải xem xét, phải “tái cấu trúc”. Cũng như các lĩnh vực khác, báo chí cũng chịu sự tác động của quy luật đào thải vừa khách quan đến mức lạnh lùng, vừa chính xác đến mức nghiệt ngã. Anh tồn tại được nghĩa là anh có lý do, có điều kiện để tồn tại. Anh cần cho bạn đọc, bạn nghe đài, xem truyền hình thì bạn đọc, công chúng phát thanh, truyền hình sẽ nuôi anh. Nếu anh không cần cho họ thì sự tồn tại của anh sẽ là một thách thức sinh tử.

Trong quá trình triển khai thực hiện Đề án, những cơ quan báo chí hoạt động đúng tôn chỉ, mục đích, hiệu quả cao, cần cho công chúng, cần cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc thì về cơ bản vẫn được giữ nguyên, được tạo điều kiện để phát triển. Những cơ quan, những sản phẩm không bảo đảm yêu cầu vừa nêu, có thể đoán được “số phận” của mình. Xây dựng và thực hiện Đề án là tạo điều kiện tốt hơn cho báo chí phát triển mạnh mẽ, vững chắc. Tất nhiên, phát triển luôn đi cùng quản lý. Phát triển tốt đi đôi với quản lý tốt. Quản lý phải tạo điều kiện để phát triển chứ không phải là hạn chế, càng không phải là bóp nghẹt phát triển. Trong quá trình sắp xếp, thu gọn một số cơ quan báo chí, cần đặc biệt lưu ý giải quyết các vấn đề liên quan đến con người: tâm tư, tình cảm, việc làm, đời sống...

Như vậy, việc xây dựng và thực hiện Đề án “Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí đến năm 2025” là xuất phát từ yêu cầu khách quan của công tác báo chí, hoạt động báo chí, của chính các cơ quan chủ quản, cơ quan báo chí và nhà báo. Từ tinh thần chung của Đề án, các cơ quan chủ quản, cơ quan báo chí, các nhà báo, với sự hỗ trợ của các cơ quan chức năng, tự tìm cách thực hiện của mình, cho mình, do mình. Lấy sự cần thiết, khoa học, hiệu quả làm đích ngắm, thước đo. Những cơ quan, bộ phận nào dư thừa, trùng lặp về chức năng, nhiệm vụ, gây lãng phí, tốn kém về nhân lực, vật lực thì kiên quyết thu gọn hoặc loại bỏ.

Báo chí là nơi phản ánh bức tranh xã hội một cách sinh động và chân thực nhất. Khoảng cách về thời gian, không gian từ đời sống xã hội đến tác phẩm báo chí rất gần, càng ngày càng gần. Khi xây dựng Đề án, những người soạn thảo có tính đến cả sự quan hệ, tác động giữa báo chí và mạng xã hội, blog cá nhân. Với điều kiện và khả năng của công nghệ, kỹ thuật hiện nay, báo chí phản ánh cuộc sống đang diễn ra chứ không chỉ là đã diễn ra hay vừa diễn ra. Ngay khái niệm báo chí “chính thống” hay “không chính thống” (mạng xã hội, blog cá nhân...), càng ngày càng khó phân định một cách rạch ròi. Trên mạng internet, mọi thông tin, dù lớn hay nhỏ, về cơ bản bình đẳng như nhau. Khi phản ảnh về một vấn đề, sự kiện, sự việc, thông tin của một cơ quan báo chí có hàng nghìn người hay thông tin trên trang điện tử của một cá nhân (facebook, blog...) đôi khi không khác nhau, nhất là cách thức mà thông tin đó đến với công chúng. Sự khác nhau, hơn nhau nhiều khi chỉ là thông tin nào đến trước, đến với bao nhiêu người, tác động ra sao. Ngay cả một thông tin sai, nhưng nó đi trước thì nó cũng để lại dấu ấn khá đậm trong suy nghĩ, nhận thức của bạn đọc. Vì thế, việc chủ động cung cấp thông tin cho báo chí là cách để chúng ta vươn lên chiếm lĩnh trận địa tư tưởng, trận địa thông tin truyền thông tốt nhất. Bây giờ, sự thắng thua người ta tính đến từng giây, từng phút chứ không phải chỉ là một buổi, một ngày. Tất nhiên, sự nhanh nhạy phải đi đôi với sự cẩn trọng, chính xác, vì nếu không sẽ dễ sai sót. Một cá nhân sai sót thì không sao nhưng cơ quan báo chí sai sót sẽ thành chuyện lớn.

Việc thực hiện Đề án “Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí đến năm 2025” đang đặt ra những yêu cầu, đòi hỏi rất lớn, không dễ thực hiện. Thói thường, “sinh” dễ nhưng “dưỡng” thì khó hơn và để một cơ quan báo chí “tử” càng khó hơn nữa. Nhưng Đề án đã có, phải làm thật sự, kiên quyết, khoa học, chu đáo. Việc lãnh đạo Bộ Giao thông - Vận tải đi đầu trong thực hiện Đề án này ở Bộ có thể là một tham khảo thú vị. Từ 9 cơ quan báo chí trực thuộc Bộ và các Tổng công ty, Tổng cục, Cục thuộc Bộ gồm: Báo Giao thông, Báo Đường sắt, Tạp chí Giao thông-Vận tải, Tạp chí Hàng hải Việt Nam, Tạp chí Hàng không Việt Nam, Tạp chí Đường bộ Việt Nam, Tạp chí Đường thủy nội địa Việt Nam, Tạp chí Đăng kiểm, Tạp chí Công nghiệp tàu thủy, Bộ Giao thông-Vận tải quyết định ngừng xuất bản 6 tạp chí, sắp xếp, cấu trúc gọn, tập trung cho Báo Giao thông. Quá trình này đã diễn ra khá suôn sẻ và thuận lợi. Việc thực hiện bước 1 của Đề án sẽ được tập trung thực hiện từ nay đến năm 2020, bước 2 từ 2020 đến năm 2025./.