Thu hút, tập hợp lực lượng trí thức cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước là chủ trương, chiến lược lớn, đúng đắn, được thể hiện trong các văn kiện, nghị quyết quan trọng của của Đảng và Nhà nước (1) (3). Đây là chương trình dự án chiến lược ở tầm Quốc gia, vì vậy các cơ quan Trung ương và lãnh đạo của Đảng và Nhà nước đã tập trung nghiên cứu, xây dựng chiến lược, đồng thời có nhiều phương án triển khai, tổ chức thực hiện, tháo gỡ những khó khăn... Tôi xin nêu một số ý kiến đóng góp với tư cách cá nhân về một vấn đề vô cùng quan trọng của đất nước là thu hút và tập hợp lực lượng trí thức cho phát triển và xây dựng đất nước.

Trước hết, mục tiêu công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước là hết sức đúng đắn và cần thiết để đưa đất nước phát triển nhanh và bền vững, hội nhập cùng với thế giới. Để thực hiện mục tiêu này, cần có lực lượng trí thức là trung tâm chủ thể, quyết định thành công hay thất bại của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Vấn đề thu hút, tập hợp đội ngũ trí thức trong và ngoài nước cũng luôn luôn là nhiệm vụ trọng tâm của các nước phát triển, các nước trong khu vực và trên thế giới. Chúng ta có thể học hỏi được nhiều kinh nghiệm của các nước đi trước, đồng thời xây dựng, bổ sung mô hình, cách làm, phương pháp tổ chức triển khai phù hợp với tình hình đất nước, khu vực và trên thế giới hiện nay.

Tôi cho rằng, một đặc điểm của người trí thức là khả năng tư duy độc lập, có phương pháp khoa học, phản biện khách quan, chấp nhận khó khăn, thiếu thốn điều kiện làm việc để phục vụ lợi ích chung của cộng đồng và đất nước. Để phát huy khả năng sáng tạo, hiệu quả làm việc và đóng góp tích cực của lực lượng trí thức trong và ngoài nước, chúng ta cần hết sức lưu ý tới những đặc điểm này của cán bộ trí thức để tạo môi trường làm việc, môi trường sống và cống hiến cho trí thức.

Xin nêu một số ý kiến ngắn về vấn đề này như sau:

Một là, Đảng, chính quyền các cấp và toàn thể xã hội nên thể hiện mọi lúc, mọi nơi sự trân trọng, cầu thị, lắng nghe trí thức. Đồng thời, đánh giá khách quan, khen thưởng kịp thời, có chế độ đãi ngộ hợp lý cho trí thức và ghi nhận những thành quả thiết thực mà họ đem lại cho xã hội và đất nước. Có như vậy, trí thức mới sẵn sàng làm việc, cống hiến, đem sức mình phục vụ nhân dân, phục vụ Tổ quốc;

Hai là, tập trung mọi nguồn lực của đất nước, của xã hội cho phát triển khoa học công nghệ, trong đó phải lấy tiêu chí hiệu quả ứng dụng lên hàng đầu. Đất nước còn nhiều khó khăn, nhiều dự án, nhiều nhiệm vụ cần phải đầu tư. Vì vậy, không thể đầu tư cho khoa học công nghệ và phát triển, đào tạo nguồn lực trí thức một cách dàn trải mà phải có trọng tâm, trọng điểm. Phải chọn ra những chuyên ngành, những dự án, những hệ thống công nghệ theo thứ tự ưu tiên cho phát triển kinh tế, xã hội, phù hợp với chiến lược, mục tiêu, lộ trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước;

Ba là, để đáp ứng mục tiêu nhiệm vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước trong tình hình mới cần cải tổ lại bộ máy tổ chức, quản lý hệ thống khoa học và tập hợp, thu hút trí thức, theo hướng gọn nhẹ, chuyên sâu, chuyên nghiệp, gắn với thực tiễn, với thị trường, lấy các tiêu chí về hiệu quả hoạt động đầu tư và ứng dụng lên làm đầu. Ví dụ, không nhất thiết phải tổ chức bộ máy quản lý khoa học công nghệ và tập hợp trí thức theo ngành dọc ở các cơ quan Trung ương và tất cả các địa phương mà nên tính tới đặc thù phát triển của vùng miền, của từng ngành, lấy thế mạnh của từng địa phương mà phát triển;

Đội ngũ trí thức, nhà khoa học, văn nghệ sĩ nước nhà đóng vai trò rất quan trọng, có ý nghĩa then chốt đối với vận mệnh và tương lai dân tộc

Bốn là, để sử dụng hiệu quả đội ngũ trí thức cần có những cá nhân xuất sắc, những thủ lĩnh trí thức như con chim đầu đàn tập hợp, dẫn dắt, chỉ huy trong từng ngành, từng lĩnh vực, từng dự án, đồng thời là người chịu trách nhiệm trước hệ thống chính trị và nhân dân cả nước trong lĩnh vực công việc của mình. Thủ lĩnh trí thức phải là người có đầy đủ yếu tố cần thiết, có tâm, có tầm, có tri thức, văn hóa và tuyệt đối trung thành với quyền lợi của quốc gia và dân tộc. Chúng ta phải phát hiện, đào tạo, bồi dưỡng để xuất hiện những thủ lĩnh trí thức làm nòng cốt cho kế hoạch thu hút, tập hợp trí thức trong và ngoài nước. Công việc này tốt nhất phải được thực hiện thông qua thực tế cuộc sống, năng lực chuyên môn và hiệu quả công việc;

Năm là, chúng ta cần nghiên cứu, đúc kết kinh nghiệm của các nước trong thu hút, tập hợp lực lượng trí thức, đồng thời phải có chiến lược hợp tác chặt chẽ, sâu rộng và hiệu quả với các quốc gia phát triển có tiềm lực tri thức của thế giới. Ví dụ, trong đào tạo và chuẩn bị đội ngũ kế cận cho tương lai, không chỉ gửi đi đào tạo các cán bộ khoa học của chúng ta ở các nước này mà còn phải trực tiếp cùng với các hệ thống đào tạo tiên tiến trên thế giới tạo ra mô hình đào tạo mới hiệu quả hơn, sát với thực tiễn ở Việt Nam để các cán bộ sau khi đào tạo có thể sớm làm việc, cống hiến, thực thi hiệu quả các nhiệm vụ của đất nước. Mô hình đào tạo đó có thể sử dụng hệ thống tiên tiến của các nước nhưng kết hợp với nhu cầu, nhiệm vụ thực tế của Việt Nam, bổ sung các kiến thức và chuyên ngành cần thiết trong quá trình đào tạo cho cán bộ trí thức gắn với các nhiệm vụ phát triển các ngành khoa học của chúng ta. Trong hợp tác nghiên cứu, chuyển giao công nghệ, cần lưu ý tới những công nghệ lõi, công nghệ nền, công nghệ có tính ứng dụng cao, tức thời và cho tương lai của các ngành khoa học công nghệ mũi nhọn trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Điều này cho phép tiếp cận nhanh chóng những thành tựu khoa học công nghệ của các nước phát triển, khai thác tối đa hiệu quả ứng dụng của các công nghệ mới trên thế giới, áp dụng ngay trực tiếp cho các dự án khoa học công nghệ của đất nước, tăng khả năng cạnh tranh các ngành công nghiệp và khoa học công nghệ mũi nhọn của chúng ta;

Sáu là, trong hợp tác với các nước phát triển, hết sức chú ý sử dụng lực lượng trí thức kiều bào. Hiện nay, chúng ta có hơn 5,3 triệu kiều bào tại hơn 130 quốc gia và vùng lãnh thổ với hơn 500.000 cán bộ trí thức có trình độ đại học và trên đại học, đặc biệt là ở các nước phát triển có nền khoa học công nghệ tiên tiến như Mỹ, Anh, Nga, Pháp, Đức, Úc, Nhật, Canada v.v. Khai thác, sử dụng hiệu quả lực lượng trí thức kiều bào thực tế không đơn giản và dễ dàng do những nguyên nhân khách quan sau đây:

1) Lực lượng trí thức kiều bào tuy đông nhưng phân bố trên khắp các quốc gia, châu lục và vùng lãnh thổ khác nhau, rất khó khăn cho việc tập hợp;

2) Trí thức kiều bào không tập trung trong một hoặc một vài chuyên ngành khoa học mà hoạt động trong khắp các lĩnh vực khác nhau, điều này cũng gây khó khăn cho sử dụng lực lượng trí thức kiều bào trong các chuyên ngành hẹp, các dự án cụ thể của chúng ta;

3) Trí thức kiều bào thường làm việc trong nhiều hệ thống khoa học, tổ chức quản lý, mô hình hoạt động và văn hóa khác nhau (thậm chí khác với cả tại Việt Nam), gây khó khăn không nhỏ khi về trong nước làm việc. Ngoài ra, môi trường sống và làm việc, đãi ngộ, lương bổng, nhà cửa, sinh hoạt, đi lại, học hành cho con cái... cũng là những khó khăn cần phải vượt qua để có thể thu hút lực lượng trí thức kiều bào về cống hiến cho đất nước.

Mặc dù việc này có nhiều khó khăn nhưng chúng ta phải quyết tâm làm, vì tác dụng và hiệu quả to lớn, trong đó có sự tham gia trực tiếp, làm cầu nối hợp tác của các trí thức kiều bào của chúng ta ở khắp nơi trên thế giới cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Với mỗi cán bộ trí thức kiều bào: phải có phương án tiếp cận, thu hút hợp tác, làm việc cho đất nước; tạo điều kiện sống và làm việc tối đa cho mỗi trí thức kiều bào và gia đình của họ về trong nước làm việc; mạnh dạn giao nhiệm vụ, gắn trách nhiệm và quyền lợi của các dự án khoa học công nghệ, các chương trình phát triển văn hóa, các nghiên cứu và cầu nối hợp tác đầu tư, chuyển giao công nghệ cho các trí thức kiều bào;

Bảy là, thu hút, tập hợp lực lượng trí thức trong và ngoài nước không nên chỉ bó hẹp trong phạm vi trí thức là người Việt Nam mà phải chú ý tới việc thu hút, tập hợp trí thức là người nước ngoài, sử dụng họ tại chỗ, tại quốc gia nơi họ làm việc hoặc mời họ tham gia trong các dự án của chúng ta. Thế giới mở kết hợp với các công nghệ thông tin hiện nay cho phép ta về mặt kỹ thuật thu hút lực lượng trí thức, chuyên gia nước ngoài không chỉ tới Việt Nam làm việc mà còn làm việc trực tuyến, theo nhóm trong các định dạng mở hiện nay của công nghệ thông tin. Đây thực sự là lực lượng trí thức quan trọng cho chiến lược phát triển kinh tế, xã hội, cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, là nguồn lực sẵn có, vô cùng lớn, chất lượng cao và có thể khai thác, sử dụng nếu chúng ta nhận thức vấn đề này một cách nghiêm túc, có cách làm hiệu quả, phù hợp với tình hình phát triển của đất nước. Để thu hút lực lượng trí thức là người nước ngoài, cần hết sức chú ý tới vai trò cầu nối của trí thức kiều bào. Ngoài ra, phải xây dựng hệ thống luật định ưu đãi cho các chuyên gia nước ngoài tới Việt Nam làm việc hoặc hợp tác với Việt Nam trong các dự án khoa học;

Tám là, tập trung xây dựng và phát triển một số Tập đoàn khoa học công nghệ mạnh để triển khai các dự án khoa học công nghệ, làm nền tảng cho phát triển kinh tế, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Tập đoàn khoa học công nghệ đồng thời là cái nôi để thu hút, tập hợp, đào tạo và phát triển lực lượng trí thức cho tương lai của đất nước. Trong điều kiện thiếu thốn như hiện nay cả về đầu tư, tài chính, trang thiết bị, kinh nghiệm và lực lượng trí thức, việc xây dựng các tập đoàn khoa học công nghệ tuy khó khăn nhưng vô cùng cần thiết và cấp bách. Cách làm là phải huy động mọi tiềm lực của nhà nước, xã hội, doanh nghiệp và nhân dân, đồng thời sử dụng trực tiếp đội ngũ trí thức cho nhiệm vụ này. Những trí thức tâm huyết, yêu nước trong và ngoài nước, trong và ngoài hệ thống chính trị phải được sử dụng, giao nhiệm vụ kết nối, tổ chức, chịu trách nhiệm xây dựng các phòng thí nghiệm, các trung tâm nghiên cứu ứng dụng, các viện nghiên cứu đa ngành và chuyên sâu, tập hợp đội ngũ để xây dựng bằng được các tập đoàn khoa học công nghệ cho đất nước. Bất luận mô hình, cách tổ chức như thế nào cũng cần sự tham gia đầu tư lớn của Nhà nước và xã hội. Đây là công việc quan trọng, xứng đáng để chúng ta đặt thành nhiệm vụ trọng tâm của đất nước, xã hội và cả hệ thống chính trị.

Với sự quyết tâm, nghiêm túc, cầu thị, lắng nghe và có chiến lược hợp lý trong thu hút, tập hợp lực lượng trí thức, trong đó có trí thức kiều bào, chúng ta có thể đặt nền móng vững chắc để thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

GS.VS.TSKH. Nguyễn Quốc Sỹ

GS Đại học Năng lượng Quốc gia Moskva, Liên Bang Nga; Chủ tịch Viện Công nghệ VinIT

------------

(1) Nghị quyết 36-NQ/TW ngày 26/03/2004 của Bộ Chính trị về công tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài.

(2) Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 06 tháng 8 năm 2008 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X về “Xây dựng đội ngũ trí thức trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước”.

(3) Chỉ thị số 45-CT/TW ngày 19/5/2015 của Bộ Chính trị về việc tiếp tục đẩy mạnh thực hiện Nghị quyết số 36-NQ/TW của Bộ Chính trị khóa IX về công tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài trong tình hình mới