75 năm đã trôi qua nhưng trên mỗi con đường, tuyến phố Hà Nội dường như vẫn còn âm vang giai điệu của bản hùng ca bất tử mùa đông năm 1946. Hưởng ứng Lời kêu gọi Toàn quốc kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh, cả Hà Nội nhất tề đứng lên chống giặc với tinh thần “Quyết tử để Tổ quốc quyết sinh”. Kiên cường chiến đấu “giam chân” địch trong lòng thành phố, quân và dân Thủ đô đã lập nên những chiến công hào hùng, tạo điều kiện cho cả nước chuẩn bị mọi mặt để bước vào cuộc kháng chiến trường kỳ:
“Ra đi hẹn một ngày về”, những người chiến sỹ đã rút lên chiến khu với lời thề hẹn “Thủ đô sẽ chiến thắng quân thù!”. Trải qua những năm kháng chiến gian khổ, trường kỳ, biết bao mất mát, hy sinh, con đường tiến về giải phóng Thủ đô đã thênh thang, rộng mở. Ngày 10/10/1954, người Hà Nội hân hoan đón chào đoàn quân chiến thắng trở về trong rợp trời sắc đỏ cờ, hoa.
Ký ức hào hùng trong 60 ngày đêm khói lửa được tái hiện qua Trưng bày “Lời thề quyết tử” để mỗi người dân càng thêm tự hào và quyết tâm tô thắm truyền thống vẻ vang của “Thủ đô Anh hùng, Thành phố vì hòa bình”.
Trưng bày được thể hiện qua 3 phần: Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến, Hà Nội vùng đứng lên và Tiến về Hà Nội.
Nội dung thứ nhất: Lời kêu gọi Toàn quốc kháng chiến khái quát lại những mốc lịch sử trước khi Chủ tịch Hồ Chí Minh ra Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến.
Chớp thời cơ ngàn năm có một, nhân dân Việt Nam đã vùng lên giành chính quyền trong cuộc Tổng khởi nghĩa tháng 8/1945. Ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Không lâu sau, thực dân Pháp quay trở lại xâm lược. Cùng với “nạn ngoại xâm” là “nạn đói”, “nạn dốt” hoành hành, tình thế đất nước tựa như “Ngàn cân treo sợi tóc”.
Trung ương Đảng và Chính phủ đã thực hiện các biện pháp đấu tranh mềm dẻo: ký với Chính phủ Pháp Hiệp định Sơ bộ ngày 6/3/1946 và Tạm ước Việt -Pháp ngày 14/9/1946 nhằm giữ vững độc lập dân tộc và tranh thủ thời gian củng cố lực lượng kháng chiến. Nhưng “càng nhân nhượng, thực dân Pháp càng lấn tới”. “Thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, không chịu làm nô lệ”, đêm 19/12/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ra Lời kêu gọi Toàn quốc kháng chiến. Áng hùng văn được truyền đi, báo hiệu giờ cứu quốc đã điểm.
Nội dung thứ hai: Hà Nội vùng đứng lên là bản hùng ca bất tử của quân và dân Hà Nội trong 60 ngày đêm khói lửa, chiến đấu kiên cường bảo vệ Thủ đô.
Với tinh thần “Quyết tử để Tổ quốc quyết sinh”, Hà Nội rầm rập chuẩn bị kháng chiến. Khi hiệu lệnh tiến công vang lên, trong phút chốc cả thành phố đã biến thành trận địa với những ụ chiến đấu, giao thông hào. “Lấy yếu thắng mạnh, lấy ít địch nhiều”, quân và dân Thủ đô đã viết nên bản hùng ca bất tử:
Khắp nơi nhân dân khẩn trương khuân bàn ghế, tủ chè, sập gụ, quầy hàng, hương án, hòm xiểng và hàng trăm đồ đạc quý giá khác quăng ra đường. Anh em tự vệ nổ mìn, chặt cây, ngả cột đèn chắn ngang đường phố làm chướng ngại hàng cây số để cản trở cơ giới của giặc. Công nhân xe lửa, xe điện đánh đổ đầu tàu, toa tàu để ngăn cản các ngả đường Cửa Nam, Khâm Thiên, phố Huế…
Trong 60 ngày đêm khói lửa giam chân địch trong lòng thành phố, hình ảnh những chiến sỹ quyết tử giữa làn đạn, những “đóa hoa” kiên cường trên chiến lũy, những Vệ út dũng cảm năm xưa mãi là niềm tự hào khắc ghi trong trang sử vàng của dân tộc và Thủ đô Anh hùng.
Tiêu biểu là sự hy sinh anh dũng của Trung đội trưởng Trần Thành (Nguyễn Văn Thiềng), Tiểu đoàn 77 trong trận chiến đấu bảo vệ Bộ Tổng Tham mưu (nay là số nhà 18, phố Nguyễn Du, Hà Nội); đồng chí Lê Gia Đỉnh - Chính trị viên của Đại đội 1, Tiểu đoàn 101 Vệ quốc đoàn trong trận chiến đấu bảo vệ Bắc Bộ Phủ (nay là Nhà khách Chính phủ); cảm tử quân Đỗ Văn Thìn trong trận chiến đấu bảo vệ khu vực chợ Đồng Xuân…
Một lực lượng khác cũng tích cực tham gia chuẩn bị kháng chiến, hăng hái không kém gì nam giới khi ấy chính là các chị em phụ nữ Thủ đô. “Từ những sóng tóc dài duyên dáng, chị em đã búi tó, quấn đuôi sam, có chị cắt ngắn như nam giới. Từ những tà áo màu tha thướt, chị em đã thay bằng áo nâu, áo xanh, có chị mặc quân phục, âu phục như nam giới. Một bên sườn đeo kiếm, một bên đeo lựu đạn hiên ngang đứng gác bên ụ chướng ngại giữa phố”. Nhiều chị tuy còn sợ khi thấy máu chảy nhưng vẫn dũng cảm tham gia cứu thương trên chiến hào. Vượt qua những làn đạn của quân thù, chị em còn mang lương thực tiếp tế cho chiến sỹ ở mặt trận.
Đồng hành cùng với các chiến sỹ trên mặt trận là các em Vệ út của Trung đoàn Thủ đô. Đội Vệ út gồm hơn 170 em nhỏ, trong đó có nhiều em mồ côi hay lạc gia đình khi tản cư. Nguyện một lòng đi theo kháng chiến, các Vệ út len lỏi khắp các trận địa, xuyên qua những giao thông hào, băng mình giữa làn đạn địch để làm trinh sát, liên lạc, cứu thương, dẫn quân tiếp viện chiến đấu... Trong 60 ngày đêm khói lửa “Quyết tử để Tổ quốc quyết sinh”, không ít em nhỏ đã anh dũng hy sinh như Vệ út Trần Ngọc Lai trong trận chiến đấu bảo vệ Trường Ke (nay là Trường Tiểu học Trần Nhật Duật) tháng 2/1947. Lập được nhiều chiến công xuất sắc, những chiến sỹ nhỏ tuổi ấy vinh dự được mang tên “Vệ út Thủ đô quyết tử”.
Sau 2 tháng chiến đấu oanh liệt trong lòng thành phố, Trung đoàn Thủ đô được lệnh rút quân để bảo toàn lực lượng trường kỳ kháng chiến. Hơn 1.000 cán bộ, chiến sỹ đã vượt qua vòng vây dày đặc của kẻ địch, rút lên chiến khu an toàn. Góp phần làm nên thành công của cuộc rút quân thần kỳ ấy là chiến công của Đội liên lạc Hồng Hà (Đội liên lạc Nguyễn Ngọc Nại) và người dân Tứ Tổng, Tàm Xá, Tam Lạc đã bất chấp mọi hiểm nguy, đưa các cán bộ, chiến sỹ rời khỏi Hà Nội để đi tiếp cuộc trường chinh giải phóng dân tộc với lời thề bất diệt: “Thủ đô sẽ chiến thắng quân thù”.
Nội dung thứ ba: Tiến về Hà Nội kể câu chuyện về cuộc chiến đấu trong lòng Hà Nội thời tạm chiếm và tái hiện không khí lịch sử hào hùng của Thủ đô Hà Nội khi tưng bừng chào đón đoàn quân chiến thắng trở về (10/10/1954).
Sau khi Trung đoàn Thủ đô rút lên căn cứ kháng chiến, Hà Nội tạm rơi vào tay địch. Lần thứ hai quay trở lại Hà Nội, thực dân Pháp ra sức thực thi chế độ quân quản, đàn áp phong trào kháng chiến. Nhưng kẻ địch chỉ chiếm được Hà Nội mà không chiếm được lòng người. Tinh thần yêu nước nồng nàn vẫn bừng sáng, dậy thành những làn sóng bất diệt. Người dân vẫn bí mật nuôi giấu cán bộ, tham gia hoạt động kháng chiến. Nhiều cán bộ, bộ đội, du kích đã anh dũng hy sinh để bảo vệ cơ sở. Các phong trào đấu tranh của học sinh, sinh viên vẫn bùng lên mạnh mẽ.
Sau 9 năm gian khổ, cuộc kháng chiến chống Pháp đã kết thúc thắng lợi bằng chiến dịch Điện Biên Phủ (7/5/1954). Người dân Hà Nội càng thêm nức lòng, háo hức chuẩn bị cho ngày đoàn quân thắng trận trở về. Sáng ngày 10/10/1954, Trung đoàn Thủ đô vinh dự giương cao ngọn cờ “Quyết chiến, Quyết thắng” dẫn đầu đoàn quân chiến thắng tiến về trong rừng cờ hoa hân hoan chào đón. Sau bao năm tháng cách xa, nhiều chiến sỹ đã được trở về với quê hương, được gặp lại người thân trong chan chứa niềm vui, nước mắt.
“Ra đi là để trở về”, lời thề hẹn năm xưa đã trở thành hiện thực. Trong lớp lớp đoàn quân tiến về ấy có những chiến sỹ Trung đoàn Thủ đô đã góp phần làm nên bản hùng ca 60 ngày đêm khói lửa. Biết bao ký ức chợt ùa về, người chiến sỹ mừng vui, rạng rỡ trong rừng cờ hoa hân hoan chào đón.
“Càng tiến sâu vào trong lòng Hà Nội, càng khó nén nổi xúc động, mắt nhòa lệ vì niềm vui gặp mặt, niềm vui về lại Thủ đô. Nhất là các cán bộ, chiến sỹ năm xưa đã chiến đấu trên mảnh đất này khi được lệnh ra đi đã hứa với Hà Nội “sẽ trở về”, lời hứa đó hôm nay đã thành sự thật: “Ra đi hẹn một ngày về, Ba Đình còn đó, người thề còn đây”. Từng đoàn thiếu nữ ôm hoa đổ ra đường tặng bộ đội, cài lên súng, tung lên xe. Những tốp thiếu nhi tay vốc từng nắm hoa giấy tung lên như thả những đàn bướm muôn mùa nhỏ li ti bay sà vào những chiếc xe trận đang từ từ lăn bánh đi qua”- (Thiếu tướng Vương Thừa Vũ, Đại đoàn trưởng Đại đoàn 308, Chủ tịch Ủy ban Quân chính Hà Nội).
Không gian trưng bày đưa Du khách quay trở lại khung cảnh đường phố Hà Nội trong 60 ngày đêm khói lửa “Quyết tử để Tổ quốc quyết sinh”. Đó là trận địa được dựng từ những chướng ngại vật như bàn, ghế, cánh cửa, bao cát để ngăn chặn xe cơ giới của địch. Là những bức tường được đục thông từ nhà này sang nhà khác để hình thành con đường bí mật trong lòng thành phố. Trên những bức tường còn in dấu những khẩu hiệu do chiến sỹ và người dân viết lên: “Sống chết với Thủ đô”, “Chết vinh còn hơn sống nhục”, “Hà Nội - Thăng Long xưa bất diệt”…
Đặt ở vị trí trang trọng, nổi bật nhất là hình ảnh người chiến sỹ quyết tử dùng bom ba càng sẵn sàng tiêu diệt xe tăng địch. Người lính trẻ trong tư thế hiên ngang, ánh mắt kiên định, bất chấp hy sinh, sẵn sàng xung phong lên tuyến đầu để bảo vệ cả thành phố phía sau.
Ngoài ra, hình ảnh Hà Nội tưng bừng cờ hoa trong ngày đón mừng đoàn quân chiến thắng trở về cũng được thể hiện với điểm nhấn là chiếc xe chở đầy những bông hoa đủ màu sắc.
Trưng bày ra mắt ngày 22/11/2021 và kéo dài đến hết tháng 3/2022 tại Di tích lịch sử Nhà tù Hỏa Lò, số 1 Hỏa Lò, Trần Hưng Đạo, Hoàn Kiếm, Hà Nội./.
Lê Thủy- Ban Quản lý Di tích Nhà tù Hỏa Lò