NHỮNG ĐIỂM MỚI VỀ DÂN CHỦ XHCN

Với tinh thần đổi mới mạnh mẽ, toàn diện, đồng bộ, Đại hội XIII của Đảng đã thể hiện rõ và sâu sắc tư duy, khát vọng, ý chí, quyết tâm đổi mới của Đảng và nhân dân ta về dân chủ XHCN và thực hành dân chủ XHCN.

Thứ nhất, nhấn mạnh tiếp tục cụ thể hoá, hoàn thiện thể chế thực hành dân chủ, theo tinh thần Cương lĩnh (bổ sung, phát triển năm 2011) và Hiến pháp năm 2013, bảo đảm tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Đây là nội dung khẳng định, định hướng rất quan trọng cả về phương diện lý luận và thực tiễn. Bởi, Cương lĩnh (bổ sung, phát triển năm 2011), trong đó có những nội dung căn cốt về dân chủ XHCN và xây dựng nền dân chủ XHCN ở Việt Nam vẫn mang giá trị khoa học, cách mạng bền vững; là ngọn đuốc soi đường đồng thời là ngọn cờ tư tưởng, quy tụ sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc nhằm phát huy mạnh mẽ dân chủ XHCN và quyền làm chủ của nhân dân trong bối cảnh mới.

Thứ hai, bổ sung “dân giám sát, dân thụ hưởng” vào phương châm cơ bản trong thực hiện dân chủ ở nước ta:“Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”. Đây là định hướng phù hợp với nguyện vọng của nhân dân, đáp ứng yêu cầu thực tiễn của quá trình dân chủ hóa đời sống xã hội. Với phương châm này, Đảng không chỉ tiếp tục nhấn mạnh, đề cao vai trò của nhân dân trong sự nghiệp cách mạng, mà còn “nâng tầm” phấn đấu: lấy hạnh phúc, ấm no của nhân dân làm mục tiêu trong quá trình đẩy mạnh đổi mới, phát triển đất nước.

Đánh giá tổng kết thực hiện Nghị quyết Đại hội XII và cơ đồ đất nước sau 35 năm đổi mới, Đại hội XIII đã rút ra 5 bài học kinh nghiệm, trong đó có bài học về “… phải luôn quán triệt sâu sắc, thực hiện nghiêm túc quan điểm “dân là gốc”; thật sự tin tưởng, tôn trọng và phát huy quyền làm chủ của nhân dân, kiên trì thực hiện phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”⁽¹⁾.

Định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021-2030, Đại hội khẳng định: “Nhân dân đóng vai trò là chủ thể, giữ vị trí trung tâm trong chiến lược phát triển đất nước”⁽²⁾. Theo đó, cần có cơ chế giải phóng mọi tiềm năng, sức mạnh, khả năng sáng tạo, “động viên nhân dân tham gia phát triển kinh tế; góp phần quản lý xã hội…”⁽³⁾. Phát huy mạnh mẽ tính tích cực chính trị - xã hội, quyền và trách nhiệm của nhân dân trong việc tham gia xây dựng, chỉnh đốn Đảng, xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, xây dựng đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức. Mọi chủ trương, chính sách phải thực sự xuất phát từ yêu cầu, nguyện vọng, quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân; dựa vào nhân dân để xây dựng Đảng; củng cố và tăng cường niềm tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước, chế độ XHCN.

Thứ ba, xác định rõ hơn vai trò “Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội làm nòng cốt”⁽⁴⁾ nhằm tạo điều kiện để nhân dân làm chủ thực sự, hiệu quả không chỉ thông qua tổ chức, hoạt động của Nhà nước, của hệ thống chính trị mà còn bằng các hình thức dân chủ trực tiếp và các hoạt động tự quản cộng đồng.

Đại hội XIII bổ sung, nhấn mạnh 3 khía cạnh có ý nghĩa lý luận và tổ chức lãnh đạo, chỉ đạo thực tiễn trong bối cảnh mới: 1) Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị xã hội làm nòng cốt để nhân dân làm chủ. Đảng, Nhà nước ban hành đường lối, chủ trương, chính sách, pháp luật tạo nền tảng chính trị, pháp lý, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền làm chủ của nhân dân. Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị xã hội có vai trò, trách nhiệm là nòng cốt chính trị trong thực hành dân chủ, tăng cường đồng thuận xã hội⁽⁵⁾. 2) Động viên nhân dân tham gia phát triển kinh tế; góp phần quản lý xã hội thông qua các tổ chức chính trị - xã hội, các tổ chức xã hội nghề nghiệp, các hoạt động tự quản cộng đồng⁽⁶⁾. 3) Phát huy đúng vai trò giám sát, phản biện xã hội, các hình thức tự quản của cộng đồng, các phương thức hoà giải cấp cơ sở⁽⁷⁾.

Thứ tư, nêu rõ yêu cầu cấp ủy, tổ chức Đảng, các tổ chức trong hệ thống chính trị, đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức, viên chức phải nêu gương, tuân thủ pháp luật, đề cao đạo đức xã hội trong thực hành dân chủ và trong thực hiện các nhiệm vụ chính trị.

Đại hội XII đặt vấn đề Đảng nêu gương thực hành dân chủ làm hạt nhân phát huy dân chủ trong xã hội. Lần này, Đại hội XIII đặt ra yêu cầu cao hơn, toàn diện hơn. Theo đó, cần chú trọng việc xây dựng đội ngũ cán bộ các cấp, nhất là cán bộ cấp chiến lược và người đứng đầu có bản lĩnh chính trị vững vàng, có đạo đức trong sáng, năng lực nổi bật; có phương pháp, phong cách làm việc khoa học, tập thể, dân chủ; trọng dân, gần dân, hiểu dân, vì dân; bám sát thực tiễn, cầu thị, học hỏi, nói đi đôi với làm; dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm, dám đổi mới sáng tạo, dám đương đầu với khó khăn, thử thách, dám hành động vì lợi ích chung; có uy tín cao và thực sự tiên phong, gương mẫu, là hạt nhân đoàn kết⁽⁸⁾. Đồng thời, cần “xử lý kịp thời, nghiêm minh những tổ chức, cá nhân lợi dụng dân chủ, gây rối nội bộ, làm mất ổn định chính trị - xã hội hoặc vi phạm dân chủ, làm phương hại đến quyền làm chủ của nhân dân”⁽⁹⁾.

Thứ năm, bổ sung, nâng tầm mối quan hệ giữa dân chủ với pháp chế, kỷ cương xã hội thành một trong 10 mối quan hệ lớn phản ánh tính quy luật khách quan biện chứng cần nắm vững và xử lý tốt cả về lý luận và thực tiễn trong quá trình đổi mới, xây dựng CNXH và phát triển nền dân chủ XHCN.

Đây là một trong những điểm nhấn thể hiện bước phát triển mới trong tư duy, nhận thức của Đảng về dân chủ XHCN và xây dựng nền dân chủ XHCN ở Việt Nam. Theo đó, Đại hội XIII xác định một trong 6 nhiệm vụ trọng tâm của nhiệm kỳ là: “Hoàn thiện đồng bộ thể chế pháp luật, cơ chế, chính sách nhằm phát huy mạnh mẽ dân chủ XHCN, quyền làm chủ của nhân dân; đồng thời tăng cường pháp chế, bảo đảm kỷ cương xã hội, trước hết là việc thực thi tinh thần “thượng tôn pháp luật”, gương mẫu tuân theo pháp luật, kỷ cương và thực hành dân chủ XHCN của cấp ủy, tổ chức đảng, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc và tổ chức chính trị xã hội các cấp, của cán bộ, đảng viên; tăng cường đại đoàn kết toàn dân tộc”⁽¹⁰⁾.

VẬN DỤNG VÀO DẠY HỌC CNXH KHOA HỌC

Ở nước ta, tri thức khoa học về CNXH và dân chủ XHCN được dạy học với những mức độ khác nhau ở nhiều cấp học, bậc học thuộc hệ thống giáo dục quốc dân và các nhà trường trong hệ thống chính trị. Với tư cách là một môn học độc lập thì CNXH khoa học được giảng dạy ở bậc cao đẳng, đại học, sau đại học (thuộc hệ không chuyên) và các chuyên ngành lý luận chính trị cũng như trong đào tạo cán bộ lãnh đạo, quản lý hệ trung cấp, cao cấp lý luận chính trị.

Mục đích vận dụng quan điểm Đại hội XIII về dân chủ XHCN vào dạy học CNXH khoa học nhằm: một mặt, góp phần liên hệ, gắn kết, làm sáng tỏ và sâu sắc thêm những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về dân chủ XHCN; mặt khác, từng bước góp phần đưa quan điểm Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng về dân chủ XHCN vào thực tiễn đời sống, vào hoạt động giáo dục, đào tạo nguồn nhân lực và đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý các cấp. Qua đó góp phần làm cho người học hiểu và tin vào tính khoa học, cách mạng của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, nhận thức được tính quy luật tất yếu khách quan, bản chất của dân chủ XHCN; hiểu và tin vào đường lối, chủ trương của Đảng, vào tương lai, tiền đồ tốt đẹp của dân tộc, vào triển vọng của sự nghiệp xây dựng CNXH, phát triển nền dân chủ XHCN ở Việt Nam và trên thế giới.

Việc vận dụng quan điểm mới của Đại hội XIII về dân chủ XHCN vào dạy học CNXH khoa học cần lưu ý một số yêu cầu sau:

Một là, phải xuất phát từ nội dung, yêu cầu, mục tiêu của bài học để vận dụng. Nội dung vận dụng có thể một luận điểm, một vấn đề, một cụm vấn đề, một câu được trích dẫn nguyên văn hoặc vận dụng tinh thần của Nghị quyết, tinh thần mới của Nghị quyết Đại hội XIII. Vận dụng quan điểm mới về dân chủ XHCN không chỉ trong dạy học bài, chuyên đề, chương về dân chủ, nhà nước, hệ thống chính trị mà còn có thể vận dụng trong dạy học các bài, chương, chuyên đề có liên quan khác trong chương trình môn CNXH khoa học. Đồng thời, cần vận dụng tinh thần của các Đại hội, các hội nghị Ban chấp hành Trung ương ở các nhiệm kỳ trước, nhất là quan điểm trong Cương lĩnh (bổ sung, phát triển năm 2011); liên hệ, vận dụng với chính sách, pháp luật của Nhà nước về dân chủ XHCN.

Hai là, giảng viên liên hệ, vận dụng trong quá trình nghiên cứu, thuyết giảng hoặc định hướng, giới thiệu để sinh viên, học viên tự liên hệ, tìm hiểu, vận dụng trong quá trình tự học, thảo luận, ôn tập và trong làm bài thi, làm tiểu luận, khóa luận, kể cả làm đề tài nghiên cứu khoa học các cấp.

Điều kiện tiên quyết là bản thân giảng viên phải nắm vững kiến thức chuyên môn CNXH khoa học, chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, nhất là lý luận về dân chủ và dân chủ XHCN; hiểu thực trạng, thành tựu và hạn chế, bất cập, thuận lợi và khó khăn, thách thức của CNXH và nền dân chủ XHCN ở Việt Nam; nắm vững quan điểm của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước ta về dân chủ và thực hiện dân chủ XHCN; hiểu tình hình, bản chất, hiện trạng, giá trị và hạn chế, khuyết tật của dân chủ tư sản…

Giảng viên phải có niềm tin vững vàng, sâu sắc vào bản chất khoa học, cách mạng của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, lý luận về đường lối đổi mới của Đảng, trong đó có lý luận về dân chủ XHCN. Nếu không có niềm tin khoa học và tình cảm cách mạng thì khó có thể dạy học CNXH khoa học thành công, thậm chí còn phản tác dụng.

Ba là, sử dụng phương pháp, hình thức, phong cách dân chủ trong dạy học lý luận CNXH khoa học về dân chủ XHCN nhằm tạo điều kiện, cơ hội để sinh viên, học viên chủ động, tích cực bày tỏ quan điểm, thái độ, chia sẻ thông tin, hiểu biết, kinh nghiệm để giải quyết các nội dung của bài học.

Việc sử dụng phương pháp, hình thức, phong cách dân chủ trong dạy học có thể nảy sinh những tình huống sư phạm, đặc biệt là các tình huống liên quan đến “độ vênh” giữa lý luận và thực tiễn thực hiện dân chủ XHCN. Do vậy, đòi hỏi giảng viên phải không ngừng trau dồi chuyên môn và phương pháp, kỹ năng, nghiệp vụ sư phạm, chuẩn bị sẵn sàng về kiến thức, tâm thế, kịch bản để xử lý, giải quyết các tình huống sư phạm với tinh thần khoa học, khách quan, biện chứng, cầu thị nhằm thực hiện có hiệu quả mục tiêu của bài học, môn học. Theo đó, bằng sự tổ chức, dẫn dắt, định hướng của giảng viên, chính sinh viên, học viên là người tham gia khẳng định, bảo vệ các giá trị của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, các thành quả dân chủ XHCN của đất nước; uốn nắn, phê phán những nhận thức lệch lạc, hành vi sai trái...

Từ mục đích và một số yêu cầu nêu trên, chúng tôi xin nêu một số gợi ý, đề xuất việc vận dụng những quan điểm mới của Đại hội XIII về dân chủ XHCN vào dạy học CNXH dạy học cho các đối tượng sinh viên, học viên.

Đối với sinh viên cao đẳng, đại học hệ không chuyên lý luận chính trị.

Giảng viên cần tổng hợp và truyền tải các vấn đề cơ bản về dân chủ, dân chủ XHCN một cách cô đọng, logich để người học có thể dễ dàng tiếp cận, liên hệ, hiểu được bản chất, nội dung kiến thức. Những điểm mới về dân chủ, nhà nước, hệ thống chính trị, nhất là mối quan hệ giữa thực hành dân chủ với tăng cường pháp chế và bảo đảm kỷ cương xã hội, các hoạt động tự quản cộng đồng được nêu trong Văn kiện Đại hội XIII cần được vận dụng, liên hệ sinh động, linh hoạt gắn với các chuyên ngành cụ thể của sinh viên. Qua đó không chỉ nhấn mạnh tính tất yếu, bản chất, sự ưu việt, tiến bộ của dân chủ XHCN, vai trò của nhân dân, của dân chủ, của nhà nước trong sự nghiệp phát triển đất nước mà còn xác định quyền lợi, trách nhiệm của thanh niên, sinh viên với bản thân, nhà trường, gia đình và cộng đồng xã hội. Đó là cơ sở quan trọng để góp phần trang bị cho sinh viên những tri thức khoa học về chính trị, dân chủ, nhà nước, về đường lối, chính sách, pháp luật của nhà nước; hình thành lý tưởng, lập trường, niềm tin, thái độ, ý thức trách nhiệm của sinh viên trong việc góp phần xây dựng CNXH và xây dựng, phát triển nền dân chủ XHCN ở Việt Nam.

Đối với sinh viên, học viên đại học chuyên ngành lý luận chính trị.

Với nhóm đối tượng này, mục đích của giảng dạy là trang bị cho người học kiến thức học thuật chuyên sâu phục vụ vào công việc của người học sau khi tốt nghiệp; những kỹ năng, phương pháp vận dụng các tri thức khoa học về CNXH nói chung và vấn đề dân chủ nói riêng để nghiên cứu, xem xét, đánh giá, phân tích, luận giải những vấn đề chính trị - xã hội của Việt Nam và thế giới. Do vậy, việc dạy học không chỉ dừng lại ở việc cập nhật, liên hệ những điểm mới về dân chủ trong Văn kiện Đại hội XIII, mà cần phân tích, luận giải chiều sâu cơ sở lý luận, thực tiễn của những điểm mới đó. Từ đó giúp người học nhận rõ tính quá trình và quan hệ biện chứng giữa nhận thức lý luận và thực tiễn dân chủ XHCN; những bổ sung mới của Đảng về dân chủ XHCN vừa là sự tổng kết kinh nghiệm thực tiễn đổi mới đất nước vừa kế thừa, tiếp thu chọn lọc giá trị dân chủ tiến bộ của nhân loại, của thế giới đương đại; dân chủ XHCN vừa có những tương đồng với dân chủ tư sản, đồng thời có những khác biệt, những ưu việt so với dân chủ tư sản cả về phương diện logich lý luận và phương diện thực tế, thực tiễn sinh động.

Ngoài việc vận dụng, liên hệ những điểm mới về dân chủ trong dạy học chuyên đề về dân chủ, nhà nước, hệ thống chính trị thì đơn vị đào tạo và đội ngũ giảng viên CNXH khoa học cũng có thể và cần thiết thực hiện các đề tài nghiên cứu khoa học các cấp về chủ đề này. Đồng thời có những định hướng, gợi ý để đối tượng học chuyên ngành lý luận chính trị có thể lựa chọn những vấn mới làm tiểu luận, khóa luận hoặc đề tài nghiên cứu khoa học.

Đối với học viên trung cấp lý luận chính trị.

Mục đích của dạy học cho học viên trung cấp lý luận chính trị là nâng cao trình độ nhận thức, năng lực tư duy lý luận; trau dồi phẩm chất chính trị, đạo đức, nghiệp vụ, kỹ năng về lãnh đạo, quản lý; từ đó, góp phần nâng cao năng lực hoạt động thực tiễn cho cán bộ cấp cơ sở. Vì vậy, trong dạy học môn CNXH khoa học nói chung, vấn đề dân chủ nói riêng, giảng viên cần gắn kết nội dung lý luận với thực tiễn công tác lãnh đạo, quản lý tại địa phương, chọn những vấn đề thực tiễn điển hình, thường xuyên, nhất là vấn đề mang tính thời sự để liên hệ, phân tích, làm sáng tỏ các nội dung lý luận.

Khi phân tích, liên hệ những điểm mới về dân chủ theo tinh thần Đại hội XIII, giảng viên cần có sự so sánh, đối chiếu với các kì Đại hội trước để thấy Đảng ta đã đề ra những quan điểm, chủ trương ngày càng hoàn thiện hơn về thực hành và phát huy dân chủ XHCN. Quan trọng hơn, giúp học viên nhận thức đúng đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về thực hiện dân chủ XHCN, từ đó có năng lực nhận định, vận dụng, đánh giá một cách toàn diện và cụ thể về tình hình thực hiện dân chủ ở cơ sở; có năng lực, tri thức, bản lĩnh, phương pháp để vận dụng, tổ chức lãnh đạo, quản lý việc thực hiện dân chủ ở cơ sở một cách đúng đắn, sáng tạo, hiệu quả.

Đặc biệt, cần nhấn mạnh điểm mới về yêu cầu:“Cấp ủy, tổ chức Đảng, các tổ chức trong hệ thống chính trị, đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức, viên chức phải nêu gươngthực hành dân chủ, tuân thủ pháp luật, đề cao đạo đức xã hội”. Nhất là cấp ủy, tổ chức đảng, các tổ chức trong hệ thống chính trị, đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức, viên chức ở cấp cơ sở, bởi đây là những cơ quan, tổ chức, cán bộ trực tiếp tổ chức thực thi đường lối của Đảng, pháp luật của Nhà nước về dân chủ ở cơ sở.

Đối với học viên cao cấp lý luận chính trị.

Với mục tiêu đào tạo cán bộ lãnh đạo, quản lý trung, cao cấp cho hệ thống chính trị, cán bộ lãnh đạo chủ chốt của các đơn vị sự nghiệp công lập và doanh nghiệp nhà nước, bài giảng không nên quá sa đà vào những kiến thức hàn lâm kinh điển, mà cần lồng ghép những vấn đề, tình huống thực tiễn nóng hổi khi phân tích những điểm mới về dân chủ XHCN trong các văn kiện Đại hội XIII. Qua đó giúp học viên liên hệ thực tế, đánh giá khách quan quá trình thực hiện dân chủ ở địa phương, đơn vị, bộ ngành và trên phạm vi cả nước; phân tích, đánh giá, chia sẻ những đề xuất, kiến nghị phù hợp để phát huy điểm mạnh, khắc phục những khó khăn, bất cập trong thực thi dân chủ; phê phán, đấu tranh chống lại những quan điểm, hành vi sai trái, lệch lạc về dân chủ, dân chủ XHCN...

Đặc biệt, giảng viên cần giúp học viên nhận thức được nội dung, ý nghĩa của mối quan hệ mới được bổ sung tại Đại hội XIII - mối quan hệ giữa thực hành dân chủ và tăng cường pháp chế, bảo đảm kỷ cương xã hội; khẳng định dân chủ, kỷ cương, pháp chế XHCN không chỉ là những vấn đề quan trọng trong các đặc trưng của CNXH, các phương hướng xây dựng, phát triển đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH mà còn làvấn đề cơ bản, cốt lõi phản ánh quy luật vận động khách quan biện chứng của cách mạng Việt Nam thời kỳ quá độ lên CNXH. Hơn thế nữa, qua đó, giúp học viên nhận thức rõ, những nhận thức mới về dân chủ XHCN là sự kiên định, vận dụng, phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về dân chủ XHCN, sự tổng kết, đúc rút kinh nghiệm lịch sử cách mạng Việt Nam, nhất là từ kinh nghiệm thực tiễn đổi mới đất nước và sự kế thừa, tiếp thu có chọn lọc những giá trị tinh hoa, tiến bộ về dân chủ trong lịch sử nhân loại, nhất là các giá trị văn minh chính trị, dân chủ của thế giới đương đại./.

TS.Nguyễn Anh Tuấn
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
ThS. Phạm Tố Uyên  
Trường Chính trị tỉnh Nam Định

_________________________

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, H, 2021, t.I, tr.96, 173, 174, 173, 173, 174, 288, 187&199, 174, 202.