Cách đây 9 năm, ngày 19-9-2012, Giáo sư Vũ Khiêu được mời đến dự một cuộc gặp gỡ do những người bạn thân thiết và những người ngưỡng mộ tổ chức để mừng sinh nhật lần thứ 97 của ông. Bằng một phong thái ung dung, tự tại, Giáo sư nói: «Trước sự tin yêu của Đảng và Nhà nước, trước tình cảm của lãnh đạo Hà Nội vinh danh tôi là Công dân ưu tú số 1 của Thủ đô, trước sự cổ vũ của bạn bè hôm nay, tôi lại xin bắt tay thực hiện một kế hoạch 5 năm nữa và hoàn thành vào năm tôi được 103 tuổi.

Sự tính toán đó là của tôi. Còn sống chết là việc của trời. Tôi chỉ biết hứa với bạn yêu quý của tôi là còn sống năm tháng nào thì làm việc hết năm tháng đó».

Ông sinh ra và lớn lên ở làng Hành Thiện, huyện Xuân Trường, Nam Định, rồi học tiếp ở Thái Thụy, tới Trường Bonnal, Hải Phòng, ra Hà Nội làm gia sư năm 17 tuổi, bôn ba theo cách mạng, tới 1954 ông mới về hẳn Thủ đô. Mùa thu 2010, đúng dịp Đại lễ 1000 năm, Giáo sư, Anh hùng lao động Vũ Khiêu đứng đầu danh sách các cá nhân được vinh danh Công dân Thủ đô ưu tú đợt đầu tiên. Chất Hà Nội nằm trong ông tự nhiên bởi phong cách lịch duyệt, tao nhân.

Dấu ấn Vũ Khiêu để lại trên nhiều mặt của văn hóa, cống hiến xuyên thế kỷ bằng sự đa dạng, bền bỉ phi thường. Viết, chủ biên những bộ sách lớn, chủ trì các hội thảo, hướng dẫn và xây dựng nhiều công trình khoa học xã hội, Vũ Khiêu là một học giả đa tài mà uy tín khiến giới khoa học, trí thức nể trọng, nhân dân cả nước mộ phục. Lịch sử đất nước như dòng chảy lớn mà mỗi thế kỷ đều được tiếp truyền phù sa bởi những sự kiện – nhân vật tiêu biểu. Là một đại trí thức Việt Nam thời đại Hồ Chí Minh, Vũ Khiêu là một hiền tài sống động, tỏa sáng uyên bác, tâm hồn giàu đẹp, cốt cách cao quý và trái tim nhân ái. Cuộc đời cống hiến đầy sáng tạo và sự nghiệp vinh quang của Giáo sư Vũ Khiêu toát ra sức hút của một trí tuệ và tài hoa hiếm biệt. Chất nghệ sĩ trong tâm hồn ông là một sức hút mạnh cho nhiều nghệ sĩ bậc thầy, danh tiếng trong nước và quốc tế muốn làm bạn và đã là bạn của ông. Bạn không nệ tuổi. Những ai được gần gũi, là bạn của ông, là con cháu ông, là hậu bối của ông đều tự hào và tin tưởng, coi ông như một chỗ dựa lớn về tinh thần. Những nhà lãnh đạo, những người làm công tác văn hóa luôn coi ông là cố vấn đặc biệt, kiến giải nhiều vấn đề trong đời sống văn hóa, tinh thần của đất nước và Thủ đô Hà Nội đương đại.

Tôi may mắn có nhiều dịp được họp, làm việc cùng Giáo sư trong các công việc của Hà Nội. Chuẩn bị cho Đại lễ, Thủ đô thực hiện dự án lớn "Tủ sách Thăng Long 100 năm", in cả trăm cuốn sách đồ sộ, mỗi cuốn tới nghìn trang về các lĩnh vực, trải suốt hành trình thiên niên kỷ. Để thực hiện công việc quan trọng này, lãnh đạo Thành phố thành lập Hội đồng Tư vấn khoa học gồm nhiều trí thức, nhà nghiên cứu có uy tín do Giáo sư Vũ Khiêu làm Chủ tịch, còn tôi được giao trách nhiệm Phó Chủ tịch. Tại mỗi phiên họp của Hội đồng bao gồm nhiều nhà khoa học, nhà văn hóa nổi tiếng như Giáo sư Phan Huy Lê, Giáo sư Nguyễn Quang Ngọc, Nhà thơ Bằng Việt…, Giáo sư thường giao cho tôi điều hành phần thảo luận. Với kiến văn uyên thâm, phong thái làm việc chuẩn mực, Giáo sư luôn chăm chú lắng nghe ý kiến của các nhà khoa học, rồi đưa ra những kết luận chí lý. Càng được làm việc với ông, tôi càng cảm nhận rõ, trước các đồng nghiệp là các nhà khoa học, GS. Vũ Khiêu luôn giữ vai trò thủ lĩnh; không chỉ do tuổi tác, mà những góp ý, định hướng, kết luận của ông đều thỏa đáng, khiến tất cả Hội đồng «tâm phục, khẩu phục». Hàng chục vạn trang bản thảo được GS. Vũ Khiêu đọc, biên tập, kịp ra mắt đúng dịp Đại lễ cách đây 11 năm, ở tuổi 95. Bộ sách được Nhà xuất bản Hà Nội ấn hành đã trở thành một sự kiện xuất bản chưa từng có với sự đồ sộ, tính hệ thống, bao quát và rất đa dạng.

Không chỉ trong những lần gặp gỡ, mà thỉnh thoảng, Giáo sư lại gọi điện hoặc viết thư trao đổi với tôi, đóng góp cho lãnh đạo thành phố nhiều ý kiến cụ thể và sâu sắc về việc giữ gìn và phát huy các giá trị của văn hiến Thăng Long - Hà Nội.

Tình yêu Hà Nội nơi Vũ Khiêu còn bộc lộ qua những tuyệt bút ông viết về các danh nhân chốn địa linh này. Trong đó, tác phẩm viết về hai thi hào lừng danh đất Thăng Long: Nguyễn Trãi (Quê Thường Tín), Cao Bá Quát (quê Phú Thị, Gia Lâm) đạt đến độ «thần nhãn» khi phát hiện và lột tả vai trò trí thức - thi sĩ của họ trong vận động thế cuộc. Những dòng văn giàu kiến thức và xúc cảm của Vũ Khiêu thể hiện qua sinh ngữ uyển chuyển, ấn tượng khiến người đọc càng trọng bậc tiền nhân mà tự hào về bề dày văn hiến của Thăng Long. « Động mạch » linh khí Thủ đô chính là văn hiến.

Với sức lao động phi thường, không quản ngày đêm trong những năm tháng cuối đời của Giáo sư Vũ Khiêu, mùa hè 2018, bộ sách 3 tập «Văn hiến Thăng Long», dày tới 2.400 trang mà ông lặng lẽ chấp bút trong suốt 15 năm, đã được xuất bản trong sự vui mừng và cảm phục của các nhà lãnh đạo, giới nghiên cứu lịch sử, văn hóa, mỹ học và đông đảo bạn đọc. Đây là món quà tinh thần đặc biệt quý giá mà Giáo sư Vũ Khiêu dâng tặng Thăng Long - Hà Nội ngàn đời yêu quý của chúng ta.

Cổ văn là sở trường của ông, khó cây bút nào của nền văn học Việt Nam đương đại bì kịp. Mảng văn tế, văn bia, minh phú, câu đối, ông là chuyên gia số 1. Thể cổ văn đòi hỏi sự tuân chỉnh niêm luật chặt chẽ, lại chứa đựng vốn kiến thức lịch sử, văn học sử phong phú, từ vựng dồi dào, nhạc điệu trầm hùng, khí phách… Đọc những bài văn bia, Văn tế những người chết đói năm 1945, sau khi đã chứng kiến hàng triệu người chết đói ngổn ngang khắp Hà Nội và Nam Định, bài cầu siêu cho linh hồn các liệt sĩ thời chống Mỹ, nghe văn tế Giỗ tổ Hùng Vương... đều thấy đó là những áng văn kinh điển đạt độ tuyệt hảo của trí lực, thần thái, cuốn hút. Có những bài như tráng ca, lại có những đoạn mà mỗi con chữ ứa tràn nước mắt.

Đọc Vũ Khiêu, để thấy tiếng Việt thật trù phú và đẹp làm sao! Cùng Nguyễn Tuân, Thạch Lam, Vũ Bằng và những văn sĩ tài danh khác, ông là một trong các nhà văn đã góp phần làm giàu, đẹp thêm tiếng Việt. Là một trong những người đặt nền móng cho ngành xã hội học và ngành mỹ học Việt Nam, ông đã viết một cuốn sách từng gây tranh cãi khi mới ra đời. Đẹp (1963) với những quan điểm mỹ học nhìn qua triết học biện chứng, được viết tình tứ thế này: «Đẹp ơi! Em là gì mà bao người tìm em chẳng thấy? Bởi vì em sống giữa cõi đời, nên nhiều người đã từng có diễm phúc gặp em. Trong lịch sử loài người đã diễn ra những cuộc tranh cãi vô tận về em. Cái đẹp là một phạm trù có tính nhân loại. Đẹp chính từ sáng tạo của con người. Tài năng của con người là cái đẹp nhất trong mọi cái đẹp ».

Tinh thần về cái Đẹp được nhà văn hóa Vũ Khiêu truyền phổ trong quá trình giảng dạy, sáng tác của mình. Những năm 1947 - 1954, ở chiến khu Việt Bắc, ông đã phụ trách tuyên huấn kiêm Giám đốc Ty Thông tin - Văn nghệ Liên khu 10 và Liên khu Việt Bắc. Giá trị Chân - Thiện - Mỹ «phát sáng» từ con người ông như có sẵn tính giáo dục thành tự nhiên. Với ông, người tham gia biên soạn Từ điển bách khoa Việt Nam, Bách khoa thư Hà Nội, từ Văn hóa luôn cần được viết hoa và đặt ở thượng tầng xã hội mọi thời đại, văn hóa ngự trị sẽ bảo vệ, sản sinh ra cái Đẹp.

Không ngừng vận động, học và đọc không ngừng, Vũ Khiêu đã đặt chân tới hầu khắp nước Việt, đến nhiều nước trên thế giới, từ châu Á sang châu Âu qua châu Mỹ. Là Phó Chủ nhiệm Uỷ ban Khoa học xã hội, Phó Tổng giám đốc TTXVN, Viện trưởng Viện Xã hội học đầu tiên, ở ông sự kết hợp cổ điển của phương Đông và phóng khoáng, hiện đại của phương Tây hòa quyện thành phong thái tư duy: vừa trầm sâu, thâm thúy vừa giàu sức đột khởi, sáng tạo.

Vũ Khiêu và những hiền tài của đất nước qua nhiều thế hệ đã và đang tiếp nối, nuôi dưỡng dòng tinh hoa bất tận của dân tộc. Cuộc đời chiến đấu, lao động sáng tạo và cống hiến xuất sắc của Giáo sư Vũ Khiêu là tấm gương truyền cảm hứng về lòng yêu nước, yêu văn hóa dân tộc về tinh thần trách nhiệm, năng lượng sống và niềm tin hướng tới tương lai.

Thành kính tiễn biệt ông! 

Hà Nội, đêm 30-9-2021

Nhà báo HỒ QUANG LỢI