Hiện nay, số sinh viên thực sự chăm học, tự rèn luyện tu dưỡng thì không nhiều, có trường chỉ dưới 10%. Ở Việt Nam, ai cũng nói học phổ thông, nhất là lớp 12 thì quá căng thẳng, còn học đại học là “nghỉ ngơi”. Nhưng ở trên thế giới thì ngược lại. Đơn giản như thư viện của trường đại học ở nhiều nước là mở suốt ngày đêm, kể cả ngày lễ. Còn ở Việt Nam thư viện ít hoặc rất sơ sài, ít đầu sách và ít người đọc. Cụ thể như sau:

Tôi thấy, không ít sinh viên có nhiều thú vui hơn là trau dồi học tập, chuyên môn… Trong cuốn sách mà tôi đã nghiên cứu, chỉ có 20 – 30% sinh viên tham gia các hoạt động xã hội gồm công tác Đoàn, công tác thanh niên và sinh viên. Tự hỏi là có bao nhiêu phần trăm sinh viên tham gia công tác hè. Có nhiều trường trả lời, sinh viên của họ chỉ tối đa 30% tham gia trong khi con số này ở các nước tư bản là 80% - 90%.

Thứ hai là khi tốt nghiệp ra trường, họ không muốn đi công tác ở nơi khác, nơi xa… Có hàng mấy trăm người cầm tấm bằng đại học, nhưng lại làm mấy nghề thủ công, đơn giản hay lao động nặng nhọc ở thành phố, trong khi các miền khác thì thiếu trầm trọng…

Thứ ba là 50% lao động ở tất cả các cấp bậc, bằng cấp không yên tâm, thỏa mãn với những việc mình đang làm, đều muốn “nhấp nhổm”. Viện Khoa học GD Việt Nam nghiên cứu rằng, 50 % giáo viên ân hận là đã chọn nghề này và nếu có điều kiện lựa chọn nghề khác thì họ không bao giờ quay lại.

- GS có thể lý giải tại sao nhiều sinh viên làm trái ngành, trái nghề, thậm chí là làm những công việc thủ công đơn giản hoặc nặng nhọc trong khi có bằng cấp đại học?

GS Phạm Minh Hạc: Đó là vấn đề định hướng. Định hướng giá trị của sinh viên hiện nay là vấn đề rất lớn. Một là, không có định hướng, nghĩa là “nước chảy chỗ trũng”. Hai là lạc hướng, không có phấn đấu để trở thành một người có trình độ chuyên môn kỹ thuật, mà nghĩ đơn giản chỉ là đủ lo toan đời sống. 

Đa số đều định hướng nghề nghiệp theo xu thế không phù hợp với sự phát triển của đất nước công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Thực tế, nước ta là nước nông nghiệp, nhưng số lượng người học về ngành nông nghiệp lại rất thấp. Trước tôi đưa vào là 8%, nhưng giờ Bộ GD chỉ đưa hơn 2%. Và xu thế là không ai thích học nghề nông, lâm, ngư nghiệp, mà đều đổ xô vào kinh tế, quản trị kinh doanh chứ không vào sản xuất.

- Để sinh viên có định hướng đúng, giáo dục đại học đóng góp phần không nhỏ. Tuy nhiên, chất lượng giáo dục là điều đáng bàn, không phải đổi mới “một sớm một chiều”. Theo GS thì điều gì quyết định chất lượng của giáo dục trong trường đại học? 

GS Phạm Minh Hạc: Giáo dục đại học rất quan trọng. Bởi nếu không tốt thì sẽ không ra được nguồn nhân lực như chúng ta mong muốn, không ra con người trí thức trẻ. Mình cứ nói “hiền tài là nguyên khí của quốc gia”. Nhưng nếu không có người nối tiếp thì cũng không có nguyên khí. Một điều đáng lo lắng, thuộc về căn nguyên là không chỉ người dân mà ngay nhà nước vẫn có chính sách khuyến khích “chạy theo bằng cấp”.

Đại học khác phổ thông ở chỗ là tinh thần tự học và tự rèn luyện quyết định hơn hẳn so với ở phổ thông. Tuy vậy, việc giảng dạy giữ vai trò hướng dẫn hết sức quan trọng. Để làm được thì trường đại học phải có không khí học tập và rèn luyện, có môi trường khuyến khích những cố gắng của người học.