Văn hóa là “tổng thể sống động các hoạt động sáng tạo của con người đã diễn ra trong quá khứ cũng như đang diễn ra trong hiện tại. Qua bao thế kỷ, các hoạt động sáng tạo ấy đã cấu thành nên một hệ thống các giá trị, truyền thống thị hiếu thẩm mỹ và lối sống mà dựa trên đó từng dân tộc khẳng định bản sắc riêng của mình”[1]. Đó chính là một hệ thống hữu cơ những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo, tích lũy thông qua hoạt động thực tiễn. Mỗi quốc gia, dân tộc, muốn phát triển bền vững và ổn định phải xây dựng văn hoá, phát triển văn hóa và con người, gắn kết tăng trưởng kinh tế với phát triển văn hoá, ổn định chính trị xã hội trên tinh thần “tiếp thêm sức mạnh của nền văn hóa đương thời và nâng nó lên ngang tầm với sự phát triển kinh tế và sự phồn vinh của xã hội”.

“VĂN HÓA GIỮ MỘT VỊ TRÍ TRUNG TÂM, MỘT VAI TRÒ ĐIỀU TIẾT XÃ HỘI”

Hồ Chí Minh đã từng viết: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hoá”[2]. Theo quan niệm của Người, văn hóa chính là biểu hiện của sự hiểu biết, tài năng, trí tuệ, đạo đức, lối sống, tâm hồn, v.v.. của con người và của mỗi cộng đồng dân tộc trong mối quan hệ với xã hội và tự nhiên. Đó là cách tiếp cận không chỉ coi văn hóa đơn thuần là đời sống tinh thần của con người - xã hội mà từ trong bản chất của mình: văn hóa chính là linh hồn của một xã hội, là sức mạnh trường tồn của một dân tộc, là sức sống vươn lên của thời đại.

Coi trọng vai trò của văn hóa trong toàn bộ đời sống xã hội, Hồ Chí Minh đã khẳng định: “Trong công cuộc kiến thiết nước nhà có bốn vấn đề chú ý đến; cùng phải coi trọng ngang nhau: chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội”; “đưa nghệ thuật vào chính trị. Đúng lắm. Văn hóa, nghệ thuật cũng như mọi hoạt động khác, không thể đứng ngoài, mà phải ở trong kinh tế và chính trị”[3] và ngược lại kinh tế, chính trị cũng phải nằm trong văn hóa. Người chỉ ra “Năm điểm lớn xây dựng nền văn hóa dân tộc”, bao gồm: 1. Xây dựng tâm lý: tinh thần độc lập tự cường. 2. Xây dựng luận lý: biết hy sinh mình, làm lợi cho quần chúng. 3. Xây dựng xã hội: mọi sự nghiệp có liên quan đến phúc lợi của nhân dân trong xã hội. 4. Xây dựng chính trị: dân quyền. 5. Xây dựng kinh tế”[4]. Đồng thời, kiên định mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, Người chỉ rõ: “Muốn tiến lên chủ nghĩa xã hội thì phải phát triển kinh tế và văn hóa. Vì sao không nói phát triển văn hóa và kinh tế? Tục ngữ ta có câu: Có thực mới vực được đạo; vì thế kinh tế phải đi trước. Phát triển kinh tế và văn hóa để nâng cao đời sống vật chất và văn hóa của nhân dân ta”[5].

Vật chất và tinh thần là hai mặt của đời sống xã hội nói chung và đời sống mỗi con người nói riêng, nên, nếu coi kinh tế là nền tảng vật chất của xã hội, đáp ứng nhu cầu vật chất, thì văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, đáp ứng nhu cầu tinh thần của con người và xã hội. Không thể phát triển ổn định và bền vững nếu chỉ chú trọng tăng trưởng kinh tế mà bỏ quên, thậm chí hy sinh các giá trị văn hóa. Sự phát triển của mỗi quốc gia, dân tộc là một quá trình nội sinh và có sự chuyển hóa lẫn nhau giữa phát triển kinh tế và văn hóa; trong đó văn hóa bao trùm tất cả các phương diện của hoạt động xã hội; không chỉ chi phối, tác động mà còn có khả năng quy định sự phát triển của xã hội.

Một quốc gia nếu chỉ coi tăng trưởng kinh tế là mục tiêu duy nhất thì không những môi trường xã hội bị hủy hoại, xung đột ngày càng gay gắt, sự suy thoái về đạo đức, lối sống, văn hóa ngày càng tăng mà có thể, gần nhất là mục tiêu kinh tế cũng khó đạt được. Với ý nghĩa đó, khả năng phát triển ổn định và bền vững của một dân tộc không chỉ dựa vào nền tảng vật chất mà còn cần phải dựa vào nền tảng tinh thần: “Trong mọi xã hội ngày nay, bất luận ở trình độ phát triển kinh tế nào hoặc theo xu hướng chính trị nào, văn hóa và phát triển là hai mặt gắn liền với nhau... Hễ nước nào tự đặt cho mình mục tiêu phát triển kinh tế mà tách rời môi trường văn hoá thì nhất định sẽ xảy ra những mất cân đối nghiêm trọng về cả mặt kinh tế lẫn văn hoá, và tiềm năng sáng tạo của các nước ấy sẽ bị suy yếu đi rất nhiều. Một sự phát triển chân chính đòi hỏi phải sử dụng một cách tối ưu nhân lực và vật lực của mỗi cộng đồng. Vì vậy, phân tích đến cùng, các trọng tâm, các động lực và các mục đích của phát triển phải được tìm trong văn hoá. Nhưng đó là điều cho đến nay vẫn thiếu. Từ nay trở đi văn hóa cần coi mình là một nguồn cổ suý trực tiếp cho phát triển và ngược lại phát triển cần thừa nhận văn hoá giữ một vị trí trung tâm, một vai trò điều tiết xã hội”[6].

Nhận định của UNESCO cho thấy, sức mạnh tự thân của văn hoá đã quy định vị trí và vai trò của văn hoá; đồng thời, nhấn mạnh vai trò quan trọng, chỉ rõ động lực của sự phát triển nằm ở chính mối tương quan giữa văn hoá và kinh tế. Tuy nhiên, quan hệ của văn hóa với phát triển không giống như mối quan hệ giữa hai sự vật riêng rẽ, dù văn hóa vẫn được coi là tồn tại một cách độc lập (tương đối). Văn hóa không chỉ do con người sáng tạo ra mà còn chi phối toàn bộ hoạt động của con người; đồng thời, cũng là hoạt động sản xuất nhằm cung cấp năng lượng tinh thần cho con người, làm cho con người ngày càng hoàn thiện. Vì thế, phát triển văn hóa là yêu cầu tất yếu, bức thiết của đời sống xã hội và là mục tiêu của sự phát triển. Văn hóa là một khía cạnh của đời sống xã hội mà phát triển thể hiện trình độ sự vận động của đời sống xã hội ấy, cho nên, văn hóa không thoát ly hoặc nằm ngoài các nhân tố khác mà thể hiện “kín đáo”, “ẩn sâu” trong mọi nhân tố của sự phát triển xã hội. Vì vậy, để mỗi quốc gia, dân tộc phát triển ổn định và bền vững, không phải tăng trưởng kinh tế bằng mọi giá mà không làm lệch chuẩn các giá trị văn hoá, quên đi yêu cầu phát triển và gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc, nhất là để không phá vỡ cấu trúc xã hội, thì nhất định phải coi văn hoá là cơ sở - là nền tảng - là yếu tố quyết định sự thành bại của sự phát triển kinh tế và có vai trò quan trọng trong thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội.

“VĂN HÓA LÀ MỤC TIÊU LỚN TRONG SỰ NGHIỆP XÂY DỰNG CHỦ NGHĨA XÃ HỘI”

Văn hoá cần được và cần phải phát triển, bởi vai trò quan trọng của nó trong phát triển kinh tế - xã hội và giá trị của sự phát triển này đối với mỗi quốc gia, dân tộc trong hành trình phát triển. Nhiều học giả, nhiều chuyên gia đã từng nói: Phát triển kinh tế mà không phát triển văn hoá là một sự phát triển què quặt, không cân đối. Nhận thức rõ điều này, trong công cuộc đổi mới toàn diện đất nước, cùng với sự đổi mới trong tư duy kinh tế và chính trị, Đảng ta đã có những đổi mới quan trọng trong tư duy về vai trò của văn hóa đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước trong thời kỳ quá độ tiến lên chủ nghĩa xã hội.

Theo đó, vai trò của văn hóa với tư cách “là bộ phận trọng yếu của cách mạng tư tưởng và văn hóa, là một động lực mạnh mẽ, đồng thời là mục tiêu lớn trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội” đã được ghi rõ trong Nghị quyết 05 của Bộ Chính trị khoá VI (1987); “là nền tảng tinh thần của xã hội, một động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời là một mục tiêu của chủ nghĩa xã hội” được khẳng định trong Nghị quyết Hội nghị lần thứ 4 khóa VII (1993) và năm 1998, Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII đã khẳng định: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội... Xây dựng và phát triển kinh tế phải nhằm mục tiêu văn hóa, vì xã hội công bằng văn minh, con người phát triển toàn diện. Văn hóa là kết quả của kinh tế đồng thời là động lực của sự phát triển kinh tế. Các nhân tố văn hóa phải gắn kết chặt chẽ với đời sống và hoạt động xã hội trên mọi phương diện chính trị, kinh tế, xã hội, luật pháp, kỷ cương... biến thành nguồn lực nội sinh quan trọng nhất của phát triển”.

Tiếp đó, Đại hội IX của Đảng khẳng định: “Xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội”[7]. Đại hội X của Đảng nhấn mạnh yêu cầu: “Tiếp tục phát triển sâu rộng và nâng cao chất lượng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, gắn kết chặt chẽ và đồng bộ hơn với phát triển kinh tế - xã hội, làm cho văn hóa thấm sâu vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội”[8], “bảo đảm sự gắn kết giữa nhiệm vụ phát triển kinh tế là trung tâm, xây dựng Đảng là then chốt với phát triển văn hóa - nền tảng tinh thần của xã hội”[9]; đồng thời, coi sự phát triển đồng bộ cả ba lĩnh vực trên chính là điều kiện quyết định để bảo đảm cho sự phát triển toàn diện bền vững của đất nước… Thế nhưng, trong những năm qua, bên cạnh những thời cơ và thuận lợi của xu thế toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, những hệ lụy và tác động của nền kinh tế thị trường đã khiến “văn hóa phát triển chưa tương xứng với tăng trưởng kinh tế”.

Tại Đại hội XI, Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (Bổ sung, phát triển năm 2011) của Đảng trên cơ sở tiếp tục khẳng định yêu cầu xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, phát triển toàn diện, thống nhất trong đa dạng đã nhấn mạnh: đó phải là một “nền văn hóa thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ, tiến bộ; làm cho văn hóa gắn kết chặt chẽ và thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội, trở thành nền tảng tinh thần vững chắc, sức mạnh nội sinh quan trọng của phát triển”[10]. Văn kiện Đại hội XII của Đảng đã nhấn mạnh yêu cầu: “Xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học. Văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc vì mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh””[11].

Sự khẳng định phát triển văn hóa trong các văn kiện Đại hội của Đảng, nhất là trong văn kiện Đại hội XII thể hiện rõ tư duy sâu sắc của Đảng về mối quan hệ giữa văn hoá và phát triển; về vai trò của văn hoá và đó chính là định hướng chính xác về sự phát triển văn hoá, kinh tế và chính trị ở Việt Nam theo chủ nghĩa  Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Theo đó, văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội; không chỉ là mục tiêu mà còn là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Phát triển văn hóa - nền tảng tinh thần của xã hội phải kết hợp chặt chẽ và tương xứng với phát triển kinh tế là trung tâm và xây dựng, chỉnh đốn Đảng là then chốt. Phải phát triển đồng thời cả kinh tế, văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa cùng với xây dựng một Đảng cầm quyền trong sạch, vững mạnh “là đạo đức, là văn minh” - tạo nguồn sức mạnh nội lực vững chắc để đưa đất nước phát triển toàn diện, bền vững trên con đường đi lên chủ nghĩa xã hội.

TIẾP TỤC PHÁT TRIỂN VĂN HÓA VÀ CON NGƯỜI VIỆT NAM

Trong bối cảnh đổi mới hội nhập toàn diện, để đưa đất nước phát triển nhanh và bền vững, phải tích cực, chủ động hội nhập, xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ với giữ vững truyền thống và bản sắc văn hoá dân tộc; coi trọng kết hợp chặt chẽ giữa tăng trưởng kinh tế với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội; gắn phát triển kinh tế với phát triển văn hoá, củng cố quốc phòng an ninh, tăng cường quan hệ đối ngoại, đặc biệt là chú trọng phát triển văn hoá, xã hội hài hoà với phát triển kinh tế, bảo đảm tiến bộ và công bằng xã hội trong từng bước và từng chính sách phát triển. Đồng thời, phải tăng cường huy động các nguồn lực xã hội cho phát triển văn hoá, xây dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc vừa kế thừa, phát huy những truyền thống văn hoá tốt đẹp của cộng đồng các dân tộc Việt Nam vừa tiếp thu tinh hoa văn hoá nhân loại, để văn hoá thực sự là nền tảng tinh thần của xã hội và “phát triển văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa. Trong xây dựng văn hóa, trọng tâm là chăm lo xây dựng con người có nhân cách, lối sống tốt đẹp, với các đặc tính cơ bản: yêu nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, cần cù, sáng tạo…”[12].

Được tích hợp, phát triển cùng chiều dài lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam, bản sắc nền văn hóa dân tộc Việt Nam không phải là một hằng số, bất biến mà có những giá trị mới, được hình thành, bồi tụ trong quá trình hội nhập, tiếp biến giữa các nền văn hóa. Vì vậy, để văn hóa trở thành nguồn sức mạnh nội sinh quan trọng của sự phát triển của đất nước và con người Việt Nam trong bối cảnh của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, cần chú trọng phát huy sự năng động, sáng tạo, sự đổi mới, tiếp biến và làm giàu tri thức không ngừng của mỗi con người Việt Nam; huy động sức mạnh của toàn xã hội nhằm bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, khích lệ sáng tạo các giá trị văn hóa mới, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, làm giàu văn hóa dân tộc, để phát triển văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa, nhằm tạo ra những giá trị vật chất và tinh thần ngày càng cao, đáp ứng nhu cầu văn hóa tinh thần của mỗi người cũng như của toàn xã hội.

Theo đó, chủ trương, chính sách và môi trường để đất nước phát triển bền vững đúng đắn nhất chính là làm cho các yếu tố cấu thành văn hóa thấm sâu vào tất cả các lĩnh vực sáng tạo của con người, làm cho hàm lượng trí tuệ, văn hóa trong các lĩnh vực của đời sống con người phát huy đến mức cao nhất, góp phần phát triển kinh tế - xã hội. Để không chỉ khai thác mà còn phát huy nguồn sức mạnh nội lực của các yếu tố cấu thành văn hóa trong mỗi con người, mỗi cộng đồng dân tộc và của cả quốc gia như: lòng yêu nước, đạo lý truyền thống, tinh thần tự lực, tự cường, ý chí vươn lên tiếp cận tri thức khoa học- kỹ thuật, giá trị chân- thiện- mỹ,v.v.. thì mỗi địa phương, cộng đồng, cơ quan, đơn vị, tổ chức phải là một môi trường văn hóa lành mạnh, góp phần giáo dục, rèn luyện con người Việt Nam về nhân cách và lối sống. Đồng thời, chú trọng chăm lo xây dựng văn hóa trong Đảng, trong các cơ quan nhà nước và các đoàn thể, coi đây là nhân tố quan trọng để xây dựng hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh; thường xuyên quan tâm xây dựng văn hóa trong kinh tế, coi con người thực sự là trung tâm trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, để văn hóa phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của các nhân tố khách quan và chủ quan, của điều kiện bên trong và bên ngoài, bảo đảm phát triển kinh tế - xã hội luôn hài hòa và cân đối.

Trên tinh thần đó, không chỉ nâng cao nhận thức của các cấp ủy đảng, ban, ngành chức năng về văn hóa, phát triển văn hóa và con người Việt Nam, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước mà còn phải tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước, phát huy sức mạnh tổng hợp của mọi nguồn lực để xây dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc và con người Việt Nam; gắn nhiệm vụ xây dựng văn hoá với xây dựng kinh tế và xây dựng, chỉnh đốn Đảng trong sạch, vững mạnh. Xây dựng môi trường văn hoá, phát triển văn học - nghệ thuật, bảo tồn và phát huy các di sản văn hoá, hợp tác quốc tế về văn hoá... đồng bộ với sự phát triển nhanh, bền vững của kinh tế - xã hội. Tiếp tục tăng cường các nguồn lực và phương tiện cho hoạt động văn hoá, bảo đảm phát triển văn hoá đồng bộ với tăng trưởng kinh tế, hình thành nền tảng tinh thần vững chắc cho xã hội. Chủ động mở rộng hợp tác văn hóa với các nước, thực hiện đa dạng các hình thức văn hóa đối ngoại, đưa các quan hệ quốc tế về văn hóa đi vào chiều sâu, đạt hiệu quả thiết thực; tiếp nhận có chọn lọc tinh hoa văn hóa thế giới, làm phong phú thêm văn hóa dân tộc. Đồng thời, gắn thực hiện Chỉ thị 05-CT/TW của Bộ Chính trị khóa XII về “Đẩy mạnh học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh” và phong trào “Toàn dân đoàn kết, xây dựng đời sống văn hoá” với “xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học. Văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”[13].

Trong thời kỳ mới, xây dựng và phát triển văn hóa phải góp phần làm cho mỗi người không chỉ nhận thức được quyền lợi, nghĩa vụ, trách nhiệm của mình mà còn phải thực thi trách nhiệm đó một cách tốt nhất trong mọi lĩnh vực hoạt động của đời sống xã hội. Việc chú trọng phát triển văn hóa phải gắn kết chặt chẽ với chính trị và kinh tế; phải “thường xuyên quan tâm xây dựng văn hóa trong kinh tế”; coi trọng xây dựng văn hóa từ trong Đảng, trong bộ máy nhà nước mà một trong những nội dung quan trọng chính là đẩy mạnh học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh. Cụ thể, văn hóa, đạo đức và lối sống lành mạnh phải được thể hiện trước hết trong mọi tổ chức đảng, nhà nước, đoàn thể, trong cán bộ, công chức, viên chức nhà nước, trong từng đảng viên, hội viên, nhất là đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý, người đứng đầu mỗi địa phương, cơ quan, đơn vị; đồng thời, phải làm cho văn hóa góp phần “ngăn chặn, đẩy lùi tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống trong một bộ phận cán bộ, công chức, đảng viên”[14], bảo đảm sự phát triển bền vững của đất nước.

Làm được và làm tốt những nhiệm vụ này là thiết thực làm cho đất nước phát triển toàn diện, đồng bộ về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội và môi trường; để sự tăng trưởng về kinh tế đi đôi với phát triển văn hoá - giáo dục, phát triển toàn diện con người Việt Nam, bảo đảm ổn định chính trị và giữ vững an ninh - quốc phòng của Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa ./.

 TS. Văn Thị Thanh Mai