Năm 2006, Luật Ðiện ảnh chính thức được ban
hành. Từ đó, mọi hoạt động trong lĩnh vực điện ảnh ở Việt Nam đã được
điều chỉnh theo cơ chế thị trường, hướng tới một nền điện ảnh phát
triển, mở ra một giai đoạn mới cho các rạp chiếu phim tại Việt Nam.
Nếu
trước đây, cả nước chỉ có khoảng 100 phòng chiếu, chủ yếu tập trung ở Hà
Nội, TP. Hồ Chí Minh, được kiểm soát bởi các doanh nghiệp nhà nước, thì
hiện nay nhiều đơn vị chiếu phim nước ngoài với quy mô lớn đang xâm nhập
và chiếm lĩnh mảnh đất tiềm năng này.
Theo số liệu của Hiệp hội Phát
hành và Phổ biến phim Việt Nam, hiện trên cả nước có khoảng 140 rạp và
cụm rạp, với 630 phòng chiếu phim, 80% trong số đó thuộc các đơn vị
chiếu phim có vốn đầu tư nước ngoài. Trong số 5 doanh nghiệp dẫn đầu
và nắm giữ 98% thị phần chiếu phim Việt Nam là CGV Việt Nam, Lotte
Cinema, BHD, Platinum, Galaxy, thì chỉ có 2 doanh nghiệp có vốn đầu tư
trong nước là Công ty cổ phần phim Thiên Ngân (với cụm rạp Galaxy
Cinema), Công ty BHD (với cụm rạp Star Cineplex), và mỗi doanh nghiệp
nắm giữ thị phần khiêm tốn dưới 10%.
Trong khi đó, “ông lớn” CGV, doanh
nghiệp có vốn đầu tư từ Hàn Quốc đang giữ tới 43% thị phần thị trường.
Con số này còn có xu thế tăng lên khi mới đây đã chính thức có thông tin
CGV sẽ thế chỗ nhiều cụm rạp của Platinum thuộc doanh nghiệp đến từ
Indonesia vì làm ăn không hiệu quả. Năm 2018, doanh thu
của CGV ở thị trường Việt Nam đạt 2.840 tỷ đồng. Ðối thủ của CGV tại thị
trường chiếu phim Việt Nam chỉ có một cái tên cũng đến từ Hàn Quốc, đó
là Lotte Cinema, hiện nắm giữ 30% thị phần. “Miếng bánh” kinh doanh điện
ảnh hiện nay tại Việt Nam vì thế phần nào có thể xem là đang nằm trong
tay các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài.
Xã hội hóa điện
ảnh là một chủ trương đúng đắn của Ðảng, Nhà nước. Với ngành chiếu bóng,
sự tham gia của các đơn vị nước ngoài trên thực tế đã góp phần tạo điều
kiện thuận lợi giúp người xem trong nước được thụ hưởng nhiều sự ưu
việt về cơ sở hạ tầng tại các rạp chiếu, chất lượng và sự đa dạng các
sản phẩm điện ảnh. Khán giả có nhiều lựa chọn hơn khi tới giải trí tại
các rạp chiếu phim. Tiện nghi và sự hấp dẫn từ các chương trình chiếu
phim đã biến các cụm rạp trở thành địa chỉ check-in (ghi tên khi đến)
không thể thiếu vào các dịp cuối tuần, các ngày lễ, Tết với nhiều người,
nhất là giới trẻ.
Tuy nhiên, đang xuất hiện một vấn đề và là nỗi băn
khoăn lớn của các nghệ sĩ, đạo diễn, nhà sản xuất, phát hành phim tại
Việt Nam, đó là trong cuộc cạnh tranh đưa phim vào rạp, vì mục tiêu lợi
nhuận đã có dấu hiệu phim Việt Nam bị các doanh nghiệp chiếu phim gạt
sang một bên. Thực tế, khi các doanh nghiệp nước ngoài đầu tư sở hữu các
rạp chiếu thì họ có quyền đề ra những yêu cầu, điều kiện đối với nhà
sản xuất phim nếu nhà sản xuất hay đơn vị phát hành phim không tuân thủ,
chắc chắn bị loại ra khỏi hệ thống của họ. Tuy nhiên, nếu doanh nghiệp
đầu tư với mục đích thâu tóm thị trường, để từ đó đặt ra những yêu cầu
nhằm phục vụ cho mục đích riêng của mình, thậm chí đặt ra những yêu cầu
phi lý thì đó lại là việc không còn bình thường. Chưa kể, tỷ lệ ăn chia
giữa bên sản xuất với bên phát hành, chiếu phim hiện cũng đang là một
vấn đề lớn khiến cho nhiều nhà sản xuất phim Việt Nam chùn bước khi
quyết định đầu tư vốn làm phim.
Hiện CGV áp đặt một tỷ lệ ăn chia như
sau: nếu phim Việt Nam do CGV phát hành thì CGV được hưởng 55%, nhà sản
xuất được 45%; nếu phim Việt Nam do doanh nghiệp khác phát hành chiếu
trên hệ thống của CGV thì CGV vẫn được hưởng 55%, nhà phát hành 45%.
Nhiều nhà sản xuất cho rằng, đây là tỷ lệ ăn chia không hợp lý, vì như
vậy việc đầu tư làm phim của họ khó mà có lãi. Ðiều này giúp lý giải sự
dè dặt của các nhà đầu tư trong nước trong việc làm phim.
Trên một số
diễn đàn về điện ảnh, một số nhà sản xuất chia sẻ, vì không thể cạnh
tranh với các phim “bom tấn” của các hãng lớn nước ngoài, nên phim Việt
Nam phải chịu nhiều thiệt thòi khi ra rạp. Nếu không đồng ý với tỷ lệ ăn
chia như rạp chiếu muốn, thì còn lâu phim mới được chiếu ở các “khung
giờ vàng”.
Theo khảo sát thì khoảng thời gian từ 17 giờ đến 22 giờ hằng
ngày, tối cuối tuần và các ngày lễ là thời điểm khán giả có nhu cầu xem
phim nhiều nhất. Nhưng rạp phim thì có quyền xếp các suất chiếu về thời
gian, cũng như ấn định số suất chiếu mỗi ngày. Do đó, việc sắp xếp này
hoàn toàn có thể làm ảnh hưởng đến kết quả doanh thu của một bộ phim nào
đó; dù phim hay đến đâu, nhưng nếu bị xếp các suất chiếu vào “khung giờ
xấu”, thì chắc chắn sẽ thất bại về doanh thu.
Việc thị trường
chiếu phim bị phụ thuộc và chịu sự chi phối của các nhà đầu tư trong
lĩnh vực này đã tạo ra sự cạnh tranh thiếu lành mạnh trên thị trường
phim. Tiêu biểu tháng 4/2018, hai bộ phim Việt Nam được chờ đợi là “Lật
mặt: Ba chàng khuyết” (Ðạo diễn Lý Hải) và “100 ngày bên em” (Ðạo diễn
Vũ Ngọc Phượng) ra rạp. Dù lọt được vào hệ thống rạp chiếu lớn nhất
nước, nhưng cả hai phim lại phải đối đầu với các phim “bom tấn” nước
ngoài chiếu trong cùng thời điểm, như “Avengers: Infinity War” (Cuộc
chiến vô cực), “A quiet place” (Vùng đất câm lặng) và hai phim hoạt hình
hấp dẫn “Duck duck goose” (Ngỗng vịt phiêu lưu ký), “Charming” (Hoàng
tử hào hoa). Dĩ nhiên trong trường hợp này, các phim nước ngoài được nhà
rạp ưu tiên hàng đầu về các suất chiếu khung giờ tốt. Dù không muốn,
phim Việt Nam vẫn phải ngậm ngùi nhận các suất chiếu bất lợi về khung
giờ.
Vì vậy, “Lật mặt: Ba chàng khuyết” dù đạt doanh thu 85 tỷ đồng,
nhưng theo nhiều nhà chuyên môn đánh giá, nếu phim không bị “xử ép”
trong một số khung giờ chiếu rạp thì doanh thu có thể còn lớn hơn. Như
đạo diễn Lý Hải chia sẻ: “Các cụm rạp nước ngoài rất kén phim Việt Nam,
họ chỉ chiếu phim bom tấn của thế giới. Phim Việt Nam nếu vào được rạp
cũng bị ép suất chiếu lại, trừ những bộ phim mà họ cộng tác. Những khung
giờ chiếu phim trong nước thường bị rơi vào 8 giờ, 9 giờ, 23 giờ. Ðấy
là chưa kể suất chiếu phim rất thưa. Nhiều khán giả muốn xem phim Việt
Nam nhưng đến rạp có khi phải đợi 2 đến 3 giờ đồng hồ mới có một suất
chiếu, khó mà kiên nhẫn được. Chiếu như vậy thì doanh thu không thể
tốt”.
Phim “100 ngày bên em” (đạo diễn Vũ Ngọc Phượng) hẩm hiu hơn khi
doanh thu không được như kỳ vọng, nhà sản xuất phải chịu lỗ. Trước đó,
vào năm 2016, phim “12 chòm sao - vẽ đường cho yêu chạy” của đạo diễn
này vốn được giới phê bình đánh giá cao, sau đó giành giải thưởng Ðạo
diễn xuất sắc nhất tại Giải Cánh diều Vàng, nhưng đã bị chính CGV từ
chối thẳng thừng không cho chiếu trong hệ thống.
Cuối năm 2016, 8 nhà
sản xuất và phát hành phim Việt Nam cùng gửi đơn đến Bộ Văn hóa, Thể
thao và Du lịch, Ủy ban Văn hóa Giáo dục Thanh thiếu niên và Nhi đồng
của Quốc hội, Hội Ðiện ảnh, Hiệp hội Phát hành và Phổ biến phim Việt
Nam, Sở Văn hóa - Thể thao Hà Nội, Sở Văn hóa - Thể thao TP Hồ Chí Minh
khẳng định đang bị hệ thống rạp CGV chèn ép thông qua tỷ lệ ăn chia
doanh thu phòng vé và hình thức chiếu phim tại rạp. Các nhà sản xuất này
cũng tỏ ý lo ngại về việc các rạp chỉ tập trung chiếu phim nước ngoài
sẽ “ảnh hưởng nghiêm trọng đến chiến lược phát triển văn hóa Việt Nam
nói chung”.
Như vậy ở đây
đang nổi lên hai vấn đề cần quan tâm: 1) Trong kinh tế thị trường và coi
tác phẩm điện ảnh như một sản phẩm hàng hóa, các nhà sản xuất, bán hàng
đều phải tuân theo quy luật thị trường. Và trong cuộc cạnh tranh sống
còn này, mỗi doanh nghiệp phải tìm được cách đi cho phù hợp để tồn tại;
2) Về văn hóa thì mọi chuyện không đơn giản, bởi kinh doanh văn hóa là
kinh doanh trong một lĩnh vực đặc thù với hàng hóa đặc biệt là tác phẩm
nghệ thuật, nên không thể vì lợi nhuận mà coi nhẹ văn hóa.
Khi điện ảnh
được đánh giá là thị trường tiềm năng, doanh thu 2.000 tỷ đồng mỗi năm,
nhưng phim Việt Nam chiếu rạp chỉ chiếm khoảng 15% thị phần, với khoảng
chục phim chật vật ra rạp, được chiếu trong những khung giờ ít người
xem, nhất là trước nguy cơ rạp chiếu phim của các doanh nghiệp trong
nước phải đóng cửa hoặc bán lại cho các tập đoàn nước ngoài vì không thể
cạnh tranh... thì thực tế đang đặt ra vấn đề là cần nhanh chóng có
những giải pháp nhằm hỗ trợ, thúc đẩy nền điện ảnh phát triển.
Tất nhiên
trước hết phải bằng việc giúp các nhà sản xuất phim trong nước tự khẳng
định và cạnh tranh được với các phim nước ngoài sản xuất bằng chất
lượng và sự ủng hộ của công chúng Việt Nam.
Nhiều chuyên gia cũng cho
rằng, đã đến lúc cần có chính sách cụ thể của Nhà nước, bảo trợ cho các
nhà sản xuất, phát hành, chiếu phim trong nước, để thị trường điện ảnh
điều tiết hài hòa hơn, bảo đảm phim Việt Nam có cơ hội đến với khán giả
nhiều hơn. Còn khi cho doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài kinh doanh,
thâu tóm thị trường phát hành phim mà thiếu cơ chế đòi hỏi sự cạnh
tranh lành mạnh cũng như sự điều tiết thì chắc chắn sự ảnh hưởng đến sự
phát triển của điện ảnh Việt Nam nói riêng, của văn hóa dân tộc nói
chung sẽ không nhỏ./.