Cùng với sự phát triển của khoa học công nghệ, ngoài sách giấy, sách in, người đọc được tiếp cận các hình thức sách công nghệ: sách điện tử (ebook) và sách nói (audio book). Sách nói là dạng sách âm thanh - nội dung sách được truyền tải thông qua giọng đọc của con người. Mặc dù sách nói phát triển ngày càng phong phú, đa dạng, nhưng vẫn còn những rào cản, hạn chế cần có chiến lược, cùng các giải pháp phát triển lâu dài, bền vững trong tương lai.
Thị trường sách nói sôi động
Theo ông Nguyễn Nguyên, Cục trưởng Cục Phát hành, In và Xuất bản (Bộ Thông tin và Truyền thông), hoạt động xuất bản điện tử, trong đó có sách nói vẫn đang là xu thế phát triển chính tại hầu hết các nước trên thế giới. Sự phát triển bùng nổ của thị trường sách nói có thể được lý giải từ quá trình chuyển đổi số đang diễn ra mạnh mẽ, toàn diện trên phạm vi toàn thế giới và xu hướng chuyển dịch của người trẻ đã, đang thay đổi phương pháp tiếp cận tri thức từ việc đọc sách truyền thống sang sử dụng sách điện tử và quen dần với việc nghe sách nói như một nhu cầu thường xuyên.
Trong lĩnh vực xuất bản, những gì đang là xu hướng của thế giới, rất nhanh, sẽ là xu hướng ở Việt Nam; những dịch chuyển của thế giới (về nhu cầu, nội dung, phương thức tiếp cận, cách thức nghe, xem và đọc) sẽ nhanh chóng xuất hiện, trở thành xu hướng chính ở trong nước. Việt Nam hiện nay đã, đang có sự tương đồng về nhu cầu nghe sách nói cả về cơ cấu độ tuổi, đối tượng bạn đọc với sự phát triển, gia tăng nhanh chóng (đặc biệt trong nhóm đối tượng sinh viên, nhân viên trẻ).
Sách nói tại Việt Nam đang được nhiều doanh nghiệp đầu tư để liên kết xuất bản, phát hành trên thị trường. Một số doanh nghiệp đang dần khẳng định thương hiệu, xác lập vị thế trên thị trường. Công ty Cổ phần Waka chính thức thành lập từ năm 2019, dựa trên cơ sở nền tảng Xuất bản điện tử Waka ra đời từ tháng 10/2014. Sau hơn 5 năm xây dựng, phát triển, nền tảng Xuất bản điện tử Waka nói riêng và Công ty Cổ phần Waka nói chung là đơn vị dẫn đầu thị trường cung cấp các ứng dụng đọc sách điện tử (ebook), nghe sách nói (audio book) trả phí tại Việt Nam.
Công ty cổ phần Waka là đơn vị tiên phong trong việc ứng dụng công nghệ cao và cũng là đơn vị đi đầu trong lĩnh vực bản quyền nội dung số với hơn 13.000 nội dung sách điện tử, truyện tranh, sách nói trong và ngoài nước với đầy đủ bản quyền. Công ty đã xây dựng được quy trình riêng để rà soát, bảo vệ các nội dung bản quyền đang sở hữu.
Ông Đinh Quang Hoàng, Giám đốc Công ty Cổ phần Sách điện tử Waka cho biết: Đơn vị cũng là một trong các đối tác cung cấp các dịch vụ đọc sách điện tử, truyện tranh trả phí trên các nhà mạng trong và ngoài nước. Thư viện ebook của Waka có 3,5 triệu độc giả và hơn 5 triệu người dùng theo dõi thường xuyên trên mạng xã hội. Riêng đối với sách nói, hiện công ty đã số hóa khoảng 5 triệu phút ghi âm đọc sách. Bạn đọc của Waka có thể trải nghiệm theo hình thức mua theo gói tháng hoặc mua lẻ từng cuốn sách. Điểm đặc biệt của Waka là vừa thực hiện việc liên kết, tổ chức xuất bản sách, vừa là đơn vị ứng dụng công nghệ để số hóa sách theo các định dạng, bao gồm cả sách nói. Tổng doanh thu trước kênh thanh toán (thanh toán qua nhà cung cấp viễn thông) của Waka lên tới 48 tỷ đồng.
Công ty Cổ phần Công nghệ WeWe là đơn vị chủ quản Voiz FM - nền tảng âm thanh chất lượng cao, 100% bản quyền hàng đầu Việt Nam. Với định hướng sách nói và có bản quyền, chỉ sau 6 tháng ra mắt, Voiz FM đã ký hợp đồng độc quyền gần 2.000 cuốn sách nổi tiếng từ các đối tác uy tín như: Nhà xuất bản Kim Đồng, Nhà xuất bản Tổng hợp, Nhà xuất bảnTrẻ, First News, Saigonbooks, Quảng Văn… và các podcaster nổi tiếng như: Quốc Khánh, Hana”s Lexis,…
Đồng thời, WeWe cũng đầu tư phát triển AI Voices để tối ưu chi phí sản xuất, tạo thế mạnh về công nghệ. Hiện Voiz FM có gần 2.000 nội dung âm thanh... Ứng dụng Voiz FM được đánh giá tiện lợi với các tính năng như đánh dấu trang - quay lại vị trí đang nghe bất cứ lúc nào; tải sẵn nội dung về máy, nghe offline khi không có kết nối mạng; cá nhân hóa nội dung, cho phép người dùng trải nghiệm tối ưu hơn; tích hợp tính năng xem đánh giá nội dung từ các chuyên gia. Điểm đặc biệt của Voiz FM là bên cạnh cung cấp các bản sách nói đầy đủ, còn cung cấp các bản sách tóm tắt tinh gọn, cung cấp cả thông tin Postcard để thu hút thêm độc giả.
Theo ông Lê Hoàng Thạch, CEO ứng dụng sách nói Voiz FM, văn hóa đọc cần gắn với nhu cầu người dùng. Ở Việt Nam, lượt search (tìm kiếm) về sách nói cao, thể hiện nhu cầu của người dùng. Vì vậy, Voiz FM được tạo ra để đáp ứng nhu cầu của người dùng. Ra mắt từ cuối năm 2019, Voiz FM hiện có hơn 1.000.000 lượt tải, với khoảng 100.000 người dùng tích cực mỗi tháng. Năm 2021, ứng dụng đã đạt mốc tăng trưởng gấp 50 lần, với kho nội dung được cho là có số lượng phong phú hàng đầu hiện nay với gần 2.000 nội dung chất lượng cao, có bản quyền.
Công ty Cổ phần Fonos thành lập năm 2019, bắt đầu hoạt động thí điểm vào đầu năm 2020, chủ sở hữu của ứng dụng Fonos, một ứng dụng sách nói có bản quyền của các tác giả Việt Nam và nước ngoài. Ứng dụng di động của Fonos có nhiều lựa chọn với nội dung âm thanh độc quyền, bao gồm cả sách nói tiếng Việt có bản quyền từ những tác giả có sách bán chạy trên thị trường quốc tế và Việt Nam. Ngoài ra, Fonos còn có những nội dung âm thanh về hướng dẫn thiền định, truyện ngủ, sách tóm tắt, nhạc thư giãn,... dành cho hội viên.
Với Fonos, người đọc có thể nghe những nội dung âm thanh chất lượng cao mang tính giáo dục, giải trí và truyền cảm hứng mọi lúc mọi nơi: trên xe bus, tàu, xe hơi, xe máy, khi tập thể dục, dọn dẹp hoặc nấu ăn tại nhà, thậm chí ngay khi đang nằm trên giường. Những nội dung sách mà người đọc nghe dở, có thể tiếp tục ở lần đọc tiếp theo, không bị mất thời gian tua lại. Hiện, Fonos đã số hóa được trên 100 đầu sách chia thành một số mảng...
Các đơn vị liên kết với Fonos chủ yếu là các nhà xuất bản ở Thành phố Hồ Chí Minh và một số công ty sách có thương hiệu mạnh, như: Alphabooks, Nhã Nam, Trí Việt Firstnews, Saigonbook, Thaihabook... Năm 2021, Fonos tăng trưởng gấp 8 lần năm 2020, năm 2022 tăng trưởng gấp 3 lần so với năm 2021. Số lượng người dùng sách nói trên nền tảng Fonox hiện đạt hơn 1,5 tài khoản với hơn 600.000 người dùng thường xuyên hằng tháng. Fonos hiện cung cấp hơn 2000 sách nói, hơn 500 podcast và hơn 300 sách tóm tắt. Doanh nghiệp bắt đầu mở rộng hợp tác quốc tế, bước đầu với gần 100 tựa sách từ Mỹ, Pháp, Nhật Bản…
Ngoài các công ty trên, hiện đang xuất hiện một số website cung cấp sách nói miễn phí, như: sachnoi.com.vn, sachnoi.me. Các kênh YouTube cũng cung cấp sách nói miễn phí với việc đầu tư chuyên nghiệp về thiết bị âm thanh, thu hút hàng nghìn đến hàng trăm nghìn lượt theo dõi, giúp độc giả tiếp cận kho tàng sách với nhiều thể loại, như văn học, kinh doanh, kỹ năng sống, sách thiếu nhi… có những tác phẩm nổi tiếng thu hút vài trăm nghìn lượt nghe.
Đáp ứng nhu cầu của xuất bản điện tử và công nghiệp sản xuất sách nói
Theo phân tích của một số chuyên gia, việc thay đổi thói quen từ đọc sách giấy truyền thống sang sách điện tử, đặc biệt là sách nói xuất phát từ 2 lý do: Tính tiện ích do người nghe có thể vừa làm việc, vừa đi đường, tập thể thao, vừa nghe đọc sách và công nghệ đọc tự động (Voice AI) làm cho việc số hóa định dạng âm thanh nhanh chóng, với giá thành giảm, giúp độc giả dễ tiếp cận hơn.
Nhận định về sự phát triển của sách nói tại Việt Nam, Cục trưởng Cục Xuất bản, In và Phát hành Nguyễn Nguyên cho biết: Năm 2022, số lượng nhà xuất bản có xác nhận đăng ký hoạt động xuất bản, doanh nghiệp phát hành xuất bản phẩm điện tử tiếp tục tăng mạnh với 19 nhà xuất bản được xác nhận đủ điều kiện, chiếm 33,3%; tăng 12 doanh nghiệp phát hành xuất bản điện tử (tăng 21%); trong đó có cả những doanh nghiệp công nghệ hàng đầu như Viettel, FPT, VTC đang hoàn thiện thủ tục để triển khai phát hành sách điện tử, cung cấp các định dạng sách hiện đại đến bạn đọc. Số lượng xuất bản phẩm điện tử tiếp tục tăng đáng kể, năm 2021 đã có 2.003 đầu sách được xuất bản dưới dạng sách điện tử và đến hết năm 2022 dự kiến đạt trên 3.000 đầu sách và khoảng 1.500 đầu sách tóm tắt (dạng podcast).
Nhìn chung, năm 2022 thị trường sách nói ở Việt Nam đã bước đầu được xác lập với đầy đủ các bộ phận cấu thành và đang có nhiều cơ hội để phát triển. Độc giả Việt Nam đang ngày càng có xu hướng ưu tiên cho hoạt động đọc sách điện tử, thể hiện bằng việc tăng tỷ lệ ngân sách dành cho sách điện tử trong cơ cấu chi phí của bản thân và gia đình mình - ông Nguyễn Nguyên cho biết.
Với sự bùng nổ về công nghệ, sự dịch chuyển mạnh mẽ về phương thức tiếp cận sách của bạn đọc, sự gia tăng nguồn cung sách điện tử từ phía các nhà xuất bản đã thu hút sự quan tâm lớn từ phía các nhà đầu tư trong và ngoài nước hướng tới hình thành một thị trường tiềm năng cả trong ngắn và dài hạn. Hai năm qua, hoạt động phát hành sách nói trên các nền tảng ứng dụng đa phương tiện ở Việt Nam có sự tăng trưởng đột biến cả về mức đầu tư, doanh thu và lợi nhuận. Tổng số lượt tải nghe sách nói của bạn đọc trong năm 2021 đã lên tới trên 25 triệu lượt và còn tiếp tục gia tăng trong thời gian tới. Một số ứng dụng di động chỉ trong thời gian ngắn đã thu hút được hàng triệu người quan tâm.
Dù vậy, ông Nguyễn Nguyên cũng chỉ rõ: Việc phát triển thị trường sách nói ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay vẫn còn một số khó khăn, có thể kể đến như: Tình trạng vi phạm bản quyền trên không gian mạng đang ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng phát triển thị trường và niềm tin của các doanh nghiệp cung cấp sách số hóa. Do tình trạng vi phạm bản quyền, một số đầu sách dịch, nhất là các sách bestseller (bán chạy nhất) trên thị trường châu Âu và Mỹ rất khó mua được bản quyền xuất bản định dạng điện tử. Vì thế, các sách hay, sách có giá trị không được số hóa dẫn đến thiếu hàng hóa cung ứng, giảm tính hấp dẫn và thu hút độc giả.
Việc sản xuất sách nói ở Việt Nam có chi phí khá cao, trong khi việc thu hồi vốn khó khăn do nạn xâm phạm bản quyền khiến không ít đơn vị e ngại. Việt Nam cũng chưa có các chính sách ưu đãi đặc thù để đẩy mạnh xuất bản điện tử phát triển. Hầu hết các chương trình, đề án, dự án xuất bản sách bằng ngân sách Nhà nước đều tập trung vào sách in và phát đến các đối tượng thụ hưởng qua hệ thống bưu chính. Việc xuất bản sách theo định dạng sách điện tử còn rất ít…
Cục In, Xuất bản và Phát hành đã đề ra các giải pháp để chuyển đổi số trong lĩnh vực xuất bản, trong đó có sự phát triển của loại hình sách nói. Trước hết, cần hoàn thiện thể chế, văn bản quy phạm pháp luật, cơ chế chính sách: Tiếp tục nghiên cứu, điều chỉnh hành lang pháp lý phù hợp theo hướng cắt giảm các điều kiện, thủ tục hành chính không cần thiết để tạo điều kiện cho hoạt động xuất bản, phát hành xuất bản phẩm điện tử phát triển; ban hành cơ chế chính sách hỗ trợ doanh nghiệp tham gia thị trường sách nói, trong đó ưu tiên các chính sách về thuế, về nguồn vốn đầu tư tạo điều kiện thu hút ngày càng nhiều doanh nghiệp và các tổ chức tài chính đẩy mạnh đầu tư vào ngành xuất bản sách nói.
Các cơ quan quản lý trong lĩnh vực xuất bản cũng sẽ tích cực triển khai các giải pháp đấu tranh vi phạm bản quyền: Tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao ý thức về bảo vệ bản quyền xuất bản phẩm, trong đó có sách điện tử và sách nói; phối hợp với các cơ quan có thẩm quyền triển khai ngăn chặn các hành vi vi phạm bản quyền, gỡ bỏ triệt để các hành vi chia sẻ lậu, bất hợp pháp các ebook, audiobook trên mạng, YouTube, mạng xã hội,… bằng các biện pháp kỹ thuật, pháp lý; phát hiện, xử lý các tổ chức, cá nhân xuất bản, phát hành xuất bản phẩm điện tử chưa được cấp phép, vi phạm quyền tác giả.
Cùng đó, nâng cao năng lực xuất bản, phát hành xuất bản phẩm điện tử của một số nhà xuất bản, cơ sở phát hành: xây dựng chiến lược xuất bản điện tử, phát triển đội ngũ biên tập viên, cộng tác viên có năng lực và trình độ; huy động nguồn lực tài chính, đầu tư hạ tầng công nghệ; thực hiện đào tạo, bồi dưỡng nhân lực bảo đảm nâng cao hiệu quả hoạt động xuất bản, nhất là xuất bản điện tử; khuyến khích các nhà xuất bản, đơn vị phát hành đầu tư xuất bản sách nói cho người khiếm thị; khuyến khích các công ty startup trong lĩnh vực podcast và audio nhằm phát triển thị trường sách mới.
Cơ quan quản lý khuyến khích doanh nghiệp công nghệ tham gia vào lĩnh vực xuất bản điện tử, chú trọng đầu tư cơ sở hạ tầng và nền tảng công nghệ; đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, thực hiện chuyển đổi số, mở rộng thị trường phát hành xuất bản phẩm; hỗ trợ các doanh nghiệp từng bước cải thiện dịch vụ, chất lượng sản phẩm sách nói, đa dạng hóa các thể loại sách, tạo ra những không gian nơi người dùng có thể tương tác với nhau hay ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong quá trình sản xuất để phát triển thị trường; chú ý phát triển loại sách tóm lược sách hay, giá trị với thời gian phù hợp để độc giả thuận lợi tiếp cận; phát triển các dịch vụ gia tăng để tăng thêm doanh thu.
Bên cạnh đó, các cơ sở giáo dục chuyên ngành về xuất bản cần xây dựng, đổi mới chương trình đào tạo, bồi dưỡng nhằm hướng đến phát triển đội ngũ nhân lực đảm bảo chất lượng, đủ về số lượng có thể đáp ứng nhu cầu của xuất bản điện tử và công nghiệp sản xuất sách nói cả hiện tại cũng như tương lai bằng những chương trình, kế hoạch cụ thể...
Phúc Hằng (TTXVN)