Về chương trình môn văn trung học
Phải chăng do quá coi trọng chức năng giáo dục, nhất là giáo dục chính trị mà trong cấu tạo chương trình, các nhà tu thư khi chọn tác phẩm hoặc khi luận bình đã để văn chương lấn sang xã hội học, chính trị học, biến văn chương thành một môn công dân giáo dục thô sơ. Văn chương làm nhiệm vụ tuyên truyền cho đủ thứ nhưng lại quên tuyên truyền cho chính mình. Tuyên truyền bằng vẻ đẹp say người của mỹ học văn chương. Khi chọn lựa những tác phẩm văn chương cả cổ điển lẫn hiện đại để đưa vào giảng dạy, người soạn sách thường nặng về phẩm chất hiện thực, có giá trị như chứng tích tố cáo xã hội cũ, mà coi nhẹ những tác phẩm lãng mạn trữ tình, ẩn chứa những cảm xúc, những khát vọng hay nông nỗi sâu sắc của con người. Trò và rồi cả thầy cứ mơ hồ dần những giá trị thẩm mỹ, nơi người đọc được hưởng thụ cái hay cái mê đắm thiết cốt của văn chương, nơi tâm hồn con người được cất cánh cao hơn cái mặt bằng so bì sai đúng hơn thua. Do vậy mà văn chương mất dần sức hấp dẫn với trò và cũng lấy dần đi cảm hứng dạy của thầy.
Vừa rồi có nhà nghiên cứu coi Nguyễn Du chỉ là ông dịch văn. Truyện Kiều, theo nhà nghiên cứu này, thì 90% là của người ta. Quả là nếu tính giá trị Truyện Kiều bằng các sự kiện của cốt truyện như bán mình, như thanh lâu hai lượt thanh y hai lần như trẫm mình ở sông Tiền Đường... thì, trong truyện của Thanh Tâm Tài Nhân đều có và Nguyễn Du đã “dịch” sang thơ mình. Nhưng chỗ tạo nên tài năng Nguyễn Du, chỗ đáng nói ở Nguyễn Du lại không phải ở đấy mà ở chỗ phát hiện và diễn tả sâu sắc nỗi lòng đau đớn u ẩn và dằng xé của các nhân vật, mà chỗ ấy thì trong tác phẩm văn xuôi kia lại không hề có. Tôi đoán chừng: nhà nghiên cứu kia chính là nạn nhân của thời kỳ học văn như đọc hồ sơ sự kiện mà quên mất phần tinh diệu là cõi nội tâm thăm thẳm của con người. Dạy văn mà chọn sự thì dễ dạy, dễ học nhưng không sâu sắc, không say mê. Dạy vào tâm thì người dạy khó truyền thụ, người học khó nắm bắt, nó dễ mơ hồ. Nhưng đấy mới là chỗ đến của văn chương. Phân biệt sự và tâm nhiều khi không dễ, ranh giới giữa chúng có khi mảnh như sợi tóc nhưng khác biệt về chất lại là hai thế giới.
Vào ngày Tết một năm sáu mươi nào đó, buổi Văn Nghệ dành cho nhi đồng trên Đài Tiếng nói Việt Nam mở đầu bằng lời đồng thanh của các cháu: Chúng cháu kính chúc Bác Hồ mạnh khỏe sống lâu... Rồi: Chúng cháu kính chúc các bác trung ương... Hai câu chúc đồng dạng về hình thức, đồng dạng cả về nội dung nhưng là hai khác biệt.
Bác Hồ, các cháu biết. Các cháu chúc Bác là chúc một con người cụ thể như khi chúc ông bà, cha mẹ. Trong lời chúc ấy mang tình cảm, mang sự sống. Nhưng khi chúc các bác trung ương, với tuổi các cháu, là chúc một khái niệm, nên các cháu không thể có tình cảm ẩn trong lời chúc. Lời chúc không có đối tượng, trẻ con nói mà vô cảm. Nếu lời chúc thứ nhất dạy các cháu lòng yêu kính thân gần với lãnh tụ thì lời chúc thứ hai buộc các cháu làm một việc hình thức. Việc không gây tổn hại nhỡn tiền, nhưng cứ lặp đi lặp lại, từ lời chúc đến lời hứa, lời thề, cứ nói điều mà mình không nghĩ, sẽ làm hỏng nhân cách, làm suy thoái nền tảng văn hóa. Các nhà soạn sách cần tinh tường loại bỏ những bài văn không văn như lời chúc không chúc trên đây để trả lại phẩm chất hàng đầu của văn chương là cảm xúc chân thật. Cần phân biệt đức Phật với ông tượng gỗ, phân biệt quốc kỳ với vuông vải đỏ có ngôi sao. Một đằng mang hồn một đằng chỉ là cái xác vật chất.
Tìm nhân sự có đủ năng lực thẩm định văn chương và kinh nghiệm sư phạm để cấu tạo chương trình học văn cho các lớp trung học là việc không dễ. Cần nhiều cẩn trọng và công sức. Những nhà sư phạm, nhà nghiên cứu và nhà văn, nhà thơ nên có sự phối hợp. Đầu tư một lần làm nền tảng và duy trì liên hệ trong mỗi lần chỉnh sửa.
Về phương pháp dạy và học
Văn là môn học vừa tác động vào trí tuệ vừa tác động vào tâm hồn. Phải cả hai tác động đó mới hoàn thành một quá trình truyền thụ, hưởng thụ văn chương. Muốn tác động tới trí tuệ của trò, thầy phải có kiến thức sâu sắc. Muốn tác động tới cảm xúc, thầy phải có cảm hứng khi truyền thụ. Vế trước, nhờ đào tạo mà có. Vế sau trông đợi nhiều ở phẩm chất tâm hồn, dù rằng phẩm chất này qua rèn luyện cũng có thể hình thành và phát triển. Nhưng để hai điều kiện tiên quyết đó được cộng hưởng tác động trong giảng dạy thì người thầy cần có một khoảng không gian sáng tạo đủ rộng. Hiện nay, trong các giáo trình giảng dạy không gian sáng tạo của thầy bị thu hẹp quá. Thầy chỉ có thể thích ứng chứ không tạo dựng được cảm hứng đặc thù của riêng mình. Học tác giả nào do giáo trình quy định. Việc này cần có tính thống nhất trong các bậc học. Nhưng việc chọn bài nào, đoạn trích nào để giảng liệu có cần phải bắt buộc tuân thủ như thế không. Bắt buộc đến cả các ý phải giảng trong bài thì tước hết quyền và trách nhiệm phát hiện của thầy. Thầy giỏi không có chỗ dùng những khám phá của mình, thầy lười không cần vượt qua cái lười cũng có thể đạt yêu cầu trong việc trung chuyển đám kiến thức đóng gói từ sách giáo khoa sang nhận thức học trò. Việc này có cái tiện là trong giai đoạn người dạy còn thiếu năng lực thì giáo trình như một thứ phác đồ điều trị của y tế cơ sở, cứ bệnh ấy thì thuốc ấy. Tiện nhưng kém hiệu quả vì phác đồ quá máy móc, không căn cứ đến yếu tố người bệnh. Đó là biện pháp cực chẳng đã, không thể kéo dài. Giáo trình giảng văn trung học, kiểu thức ăn đóng gói ấy không những đã kéo dài mà ngày càng khô cứng, nguội lạnh. Khô nguội nhất là thời kỳ luyện thi văn chương theo bộ đề. Bộ đề là một cách học tủ, hơn nữa nó thủ tiêu mọi cảm nhận vụt đến của tâm hồn, thủ tiêu cả những đột phá của nhận thức, nhất là làm biến mất bản lĩnh nghị luận hệ thống của cá thể tư duy. Học như máy và những cái máy học ấy nuốt chửng cả con người. Con người mất đi niềm vui buồn sinh động trước trang văn.
Tạo khoảng rộng sáng tạo cho thầy dạy và cho trò học bằng cách nào. Chắc chắn có nhiều cách. Tôi xin đưa một biện pháp từ chiêm nghiệm của chính mình. Ấy là giáo trình không chọn một bài cố định mà nên chọn một số bài gợi ý. Thầy có thể chọn bài trong số này và cũng có thể chọn ra ngoài, nếu đủ tự tin. Thí dụ đối với thơ Nguyễn Khuyến: những bài về làng cảnh, những bài về tâm sự trí thức trước thời cuộc, những bài đả kích châm biếm... đều có hàng loạt. Khi thầy và sau đó là trò đã nắm vững những tình ý và phong cách nghệ thuật của tác giả thì việc chọn bài thơ nào sẽ rất tung hoành, mạch văn bình luận cũng sẽ rất hồn nhiên, tràn đầy sự sống. Chính nét hồn nhiên và tung hoành ấy tạo nên cảm hứng cho thầy dạy và trò học. Thầy và trò thành những cá thể đối thoại và cùng đối diện với văn chương chứ không phải là cái máy phát đặt cạnh cái máy thu.
Thuở nhỏ, tôi đã được dự những buổi học văn, mà học sinh ở lớp khác không có tiết học cũng xúm đông ngoài cửa sổ say mê nghe nhờ. Tôi vào nghề văn chương bằng kiến thức văn học của trường trung học. Tôi biết ơn những cơn nhập đồng đầy cảm hứng của các thầy Hoài Việt, Nguyễn Xuân Huy, Nguyễn Uyển Diễm, Trần Lê Văn, thời trung học đệ nhất cấp (sau này gọi là cấp 2) và các thầy Nguyễn Tường Phượng, Đoàn Nồng, Đái Xuân Ninh (thuở cấp 3). Giáo án cháy biến để thầy trò hồn nhiên buông thả trực giác mà truyền thụ và cảm thụ. Dạy và học như thế thật sự là những cơn hưởng thụ văn chương để lại ấn tượng suốt đời người.
Ở Mỹ hiện nay, tôi thấy ngay từ cấp một, thầy đã giao cho trò một chùm truyện hoặc thơ để trò tự chọn lấy một mà làm bài. Cấp tiểu học là bài tóm tắt nội dung và một vài cảm nhận, cấp trung học đã là thu hoạch nhận thức, cảm xúc và cao hơn là bình luận, phê phán. Ở Pháp, có năm, một tờ báo đăng bài làm văn học trò mà gây chấn động trong giới viết. Ngay ở ta, ý phê phán của các em về hành vi Tấm giết Cám và ý chỉ trích sen sớm quên bùn (gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn) làm cả xã hội giật mình nghĩ ngợi. Không chỉ nghĩ ngợi nghĩa lý văn chương mà nghĩ về cái thời mình đang sống. Và đấy mới chính là hiệu quả đích thực của văn chương nhưng rõ ràng nó đã nằm ngoài giáo trình, giáo án.
Tạo khoảng rộng cho thầy sáng tạo chính là cách tạo nên bản lĩnh tư duy cho trò, điều mà nền giáo dục của ta đang thiếu.