Mỗi khi nhớ lại chiến cục Đông Xuân ngày ấy để dẫn tới chiến dịch Điện Biên Phủ “lẫy lừng 5 châu. chấn động địa cầu”, cùng với Chiến thắng Điện Biên, Hành quân xa, Trên đồi Him Lam của Đỗ Nhuận, Hò kéo pháo của Hoàng Vân, người Việt Nam lại say sưa hát Qua miền Tây Bắc mà tác giả khi ấy chưa phải là nhạc sĩ, mới chỉ là một chiến sĩ văn nghệ của Đại đoàn 308. Đó là Nguyễn Thành, chàng trai Hà Nội, quê gốc ở Hà Nam, vừa chân ướt chân ráo khoác ba lô lên đường kháng chiến.

Các cựu chiến binh ngày nay không ai có thể quên được chiến dịch giải phóng Tây Bắc năm 1952, từ đó mới dẫn tới thời kỳ tổng phản công mà kết thúc là chiến thắng Điện Biên oai hùng, Ngày ấy, Nguyễn Thành cùng Lương Ngọc Trác, Trần Chất, Xuân Thức (sau này đều là những nghệ sĩ nổi tiếng) trong đội văn nghệ Đại Đoàn 308. Các thành viên đều “đa năng”: vừa hát vừa múa, đánh đàn, thổi sáo, thổi ác-mô-ni-ca, vừa diễn kịch, tấu hài, kể chuyện ... Trên đường hành quân tiến vào giải phóng Nghĩa Lộ, một đêm phải dừng chân đốt lửa sưởi ấm giữa đèo khu Khâu Vác để chống rét. Đêm về khuya, mọi người đã ngủ thiếp sau một ngày hành quân đi bộ gian khổ. Riêng Nguyễn Thành vẫn không chợp mắt. Bên đống lửa bập bùng, chứng kiến các đồng đội đã ngon giấc, chàng thanh niên 22 tuổi (Nguyễn Thành sinh năm 1930) bỗng nảy ra ý định sáng tác một bài hát để nghi nhớ lại kỷ niệm về cuộc hành quân giải phóng Tây Bắc không thể nào quên trong đời này. Không sẵn giấy, Nguyễn Thành bèn gỡ vỏ bao thuốc lá để ghi. Không biết có phải vì diện tích vỏ bao thuốc lá ấy quá chật hẹp mà anh đã phải cố gắng viết bài hát thật ngắn gọn, và chỉ trong chừng một giờ, bài hát được hoàn thành. Lúc đầu chỉ có một lời, nhưng không hiểu nghĩ thế nào, sau khi lẩm nhẩm hát đi hát lại, tác giả cảm thấy không vừa ý, bèn quyết định bỏ, sẽ viết lại vào lúc khác. Thế là anh vo mảnh giấy - vỏ bao thuốc lá - rồi vứt đi, không một chút luyến tiếc. Do thức khuya hơn nên sáng hôm sau Nguyễn Thành thức dậy sau mọi người. Mới tờ mờ sáng, các chiến sĩ đã tỉnh giấc, anh Phùng Đệ (sau này trở thành nghệ sĩ điện ảnh quân đội) tò mò mở cái cục giấy - vỏ bao thuốc lá - đã vo tròn kia ra. Anh thấy một bài hát được ghi trên đó và xướng âm mới phát hiện là một bài hát hay. Lát sau, khi Nguyễn Thành thức dậy, Phùng Đệ hỏi: - Thành, sao cậu lại vứt đi, nhập tâm thuộc lòng rồi à?

Nguyễn Thành vẫn tỏ ra kém hào hứng: - Thôi, mình không ưng, để khi khác sáng tác vậy.

Phùng Đệ khẳng định với tác giả: - Không, hay lắm, tin rằng khi hát ai cũng sẽ thích thú

Rồi sau đó bài hát được phổ biến luôn cho những chiến sĩ hành quân lần đó. Càng hát, tất cả mọi người càng say sưa, cảm thấy như được cổ vũ, khích lệ thêm ý chí chiến đấu, giải phóng quê hương. Rồi từ đó bài hát cứ thế lan truyền khắp vùng Tây Bắc và sống mãi trong đời sống tinh thần của quân dân ta cho đến ngày hôm nay.

Năm 1953, Nguyễn Thành được vinh dự tham gia phái đoàn Việt Nam dự liên hoan Thanh Niên và sinh viên Thế Giới tổ chức lần thứ nhất tại thủ đô Bu-Ca-Ret (Ru-Ma-Ni). Anh cùng với chị Song Ninh song ca hai bài “Nhị Lang Sơn” (bài hát Trung Quốc) và “Qua miền Tây Bắc” trong chương trình. Khi trở về đội văn nghệ được lệnh đến biểu diễn ở Mường Phăng cho đại tướng Võ Nguyễn Giáp và các đồng chí chỉ huy mặt trận xem. Nghe xong “Qua miền Tây Bắc”, Đại tướng hỏi anh Lương Ngọc Trác: “Ai sáng tác bài này?”, sau khi biết anh chiến sĩ văn nghệ Nguyễn Thành vừa là tác giả, vừa là người hát, vị Đại tướng tài ba rất đỗi trân trọng, quý mến người “nhạc sĩ” trẻ kia và lập tức yêu cầu anh Hoàng Xuân Tùy (khi ấy là Trưởng Ban Tuyên huấn mặt trận Điện Biên) cần phải thưởng cho tác giả bài hát phần thưởng xứng đáng. Sau khi chiến dịch Điện Biên kết thúc, Nguyễn Thành được thưởng huân chương kháng chiến hạng 3 do đã có công viết lên một bài hát xuất sắc.

“Qua miền Tây Bắc” là một bài hát thể ca khúc quần chúng (chánon populaire) hết sức ngắn gọn, dễ hát, dễ thuộc, nam phụ lão ấu ai cũng có thể hát, rất phù hợp với sinh hoạt tập thể của bộ đội. Khi sáng tác, tác giả mới chỉ biết sơ qua về nhạc lý, võ vẽ chút ký xướng âm. Bài hát không có gì đáng bàn về kỹ thuật, về những thủ pháp sáng tác, chỉ có cảm xúc dào dạt một ngọn lửa của tuổi trẻ đang cháy bỏng lý tưởng giải phóng quê hương tạo nên thành công bất ngờ của bài hát.

Nhạc sĩ Nguyễn Thành đã qua đời tháng 8/2002, nhưng ông đã sống mãi cùng “Qua miền Tây Bắc” bất hủ. Công chúng nhiều thế hệ ghi công ông, nhưng riêng ông thuở sinh thời đã rất biết ơn người đồng đội Phùng Đệ, bởi không có sự việc người bạn phát hiện ra bài hát mà chính tác giả đã tự bỏ đi, chúng ta sẽ chẳng bao giờ biết được bài hát. Một sự “cải tử hoàn sinh” có một không hai trong sáng tác. Phải chăng vì thế mà bài hát càng trở nên bất hủ./.

Nhạc sĩ  Nguyễn Đình San