Bài hát ra đời sớm nhất để ghi công đức những chiến sĩ đã quên thân mình, hy sinh vì dân vì nước là Hồn tử sĩ của Lưu Hữu Phước. Bằng một giai điêu trầm lắng, tiết tấu chậm rãi, bài hát như một khúc mặc niệm của những người còn sống trước vong linh những người đã ngã xuống: “Đêm khuya âm u, ai khóc than sương mù…”. Với tính khái quát cao của lời ca và hình tượng âm nhạc, ca khúc này đã trở thành “bài ca mặc niệm” của mọi người tại các buổi lễ sau khi chào cờ, bằng phần diễn tấu nhạc không lời cuả dàn quân nhạc.

Mỗi trang vàng cuả lịch sử Cách mang Việt nam đều gắn với những người con tiết liệt. Tên tuổi những Lý Tự Trọng, Võ Thị Sáu, Kim Đồng, Lê Văn Tám… mãi sống trong sự ngưỡng mộ và biết ơn của các thế hệ người Việt Nam. Nhạc sĩ Phong Nhã có bài Kim Đồng được hết thảy thiếu nhi và người lớn ưa tích: “Kim đồng quê hương Việt Bắc xa mù, Kim Đồng thay cha rửa mối quốc thù…”. Người Việt Nam không ai không biết Võ Thị Sáu, người con gái đã đi vào huyền thoại khi mới 16 tuổi, và bài “Biết ơn chị Võ Thị sáu” của Nguyễn Đức Toàn ra đời cách đây gần 50 năm quả xứng đáng với tầm vóc lớn lao của sự hy sinh cao cả đó. Bằng một loạt những nốt luyến ở các chùm ba, tác giả tạo ra tiếng khóc nức nở nghẹn ngào của người còn sống trước cái chết kiêu hùng của người con gái còn rất trẻ quê ở vùng đất đỏ Bà Rịa: “Mùa hoa lê ki ma nở, ở quê ta miền đất đỏ, thôn xóm vẫn nhắc tên người anh hùng đã chết cho mùa hoa…”

Nếu những Lý Tự Trọng, Võ Thị Sáu không khuất phục trước kẻ thù, sẵn sàng đón nhận cái chết trước mũi súng quân thù để “cho lá cây thêm xanh” (ca ngợi Lý Tự Trọng), để “mùa hoa lê ki ma nở, mầm xanh lan tràn xứ sở” (biết ơn VõThị Sáu) thì những Bế Văn Đàn, Ngô Mây lại không tiếc thân mình cho một trận đánh thắng lợi trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Nếu Bế Văn Đàn đã lấy thân mình làm giá súng để đi vào bài Bế văn Đàn sống mãi của Huy Du thì Ngô Mây lại dũng cảm ôm bom lao vào quân giặc để thành một hình tượng rất đẹp trong Bài hát Ngô Mây của Nguyễn Đức Toàn. Nối tiếp truyền thống những người lớp trước, sau này, những Lê Thị Hồng Gấm, Lê Đình Chinh đã tô đẹp thêm trang sử anh hùng! Về hai người con trung hiếu này, nhiều bài hát hay gây xúc động lòng người đã ra đời: Những cánh chim Hồng Gấm (Phạm Tuyên), Hát về Lê Đình Chinh (Bảo Chung).

Năm 1965, một sự kiên chấn động dư luận toàn cõi Việt nam. Đó là hành động dũng cảm tuyệt vời cuả người thợ điện trẻ quê ở Quảng Nam có tên Nguyễn Văn Trỗi đã không sợ chết, tìm cách tiêu diệt tên Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ lúc đó là Mắc-Na-Ma-Ra. Viêc không thành, anh bị bắt và bị xử bắn. Những phút ở pháp trường trước khi ngã xuống, anh đã khiến tất cả mọi người - kể cả quân thù - phải cảm kích, để Tố Hữu sau đó viết nên những câu thơ : Có những phút làm nên lịch sử, có cái chết hoá thành bất tử. Có những lời hơn mọi bài ca. Có những người như chân lý sinh ra…”. Đó là ngày 15/10/1965 - một ngày có thể nói đã làm rung chuyển dư luận nước Mỹ. Ngay sau đó hàng loạt bài hát xúc động về sự kiên này đã ra đời: Lời anh vọng mãi ngàn năm (VũThanh), Ca ngợi Nguyễn Văn Trỗi (Hiền An), Nguyễn Văn Trỗi- anh còn sống mãi (Nguyễn Đức Toàn). Cái chết kiêu hùng cuả người công nhân điện thành phố Saì Gòn đã làm bùng lên ngọn lửa đấu tranh Cách mạng vốn đang sục sôi khắp miền Nam trước sự dày xéo cuả Đế quốc Mỹ: “Noi gương anh còn có triệu người. Cả miền Nam đang sôi tim gan, cuồn cuộn dâng lên như phong ba, dìm đầu quân cướp Mỹ xâm lăng…” (Lời anh vọng mãi ngàn năm - Vũ Thanh)

Đó là những người con đã ngã xuống, vĩnh viễn yên nghỉ giữa lòng đất mẹ quê hương. Tất cả những bài hát nói về họ đều có giai điệu thâm trầm lắng đọng nhưng không não nề mà luôn vút lên âm hưởng khoẻ khoắn hào sảng. Dễ hiểu bởi cái chết của họ là sự hy sinh vì nghĩa lớn, vì sự sống còn của Tổ Quốc, vì vận mạng của dân tộc. Lý tưởng cao đẹp ấy đã thổi vào những bài hát viết về Anh hùng liệt sĩ một không khí vừa bi tráng lại vừa lạc quan.

Và còn rất nhiều những người con trở về sau các cuộc chiến không lành lặn vẹn nguyên, đã gửi lại chiến trường một phần xương thịt. Trở về quê hương họ đã sống giữa sự ngưỡng mộ biết ơn cuả cộng đồng. Phẩm chất anh bộ đội cụ Hồ luôn được phát huy ở những người thương binh này. Đó chính là nội dung được biểu hiện trong rất nhiều bài hát thành công, được công chúng ưa thích: Ngưòi thầy giáo thương binh, Anh thương binh về làng (Nguyễn Đức Toàn),Vết chân tròn trên cát (Trần tiến), Cỏ non thành cổ (Tân Huyền), Ngày trở về (Nguyễn Đình San)… Trần Tiến là một nhạc sĩ luôn tìm tòi ‘tứ” văn học cho những ca khúc cuả mình. Hình tượng “vết chân tròn trên cát” đồng thời được đặt tên cho bài hát, đã có sức biểu cảm lớn, giàu sức thuyết phục. Người thương binh cụt chân trở về làng trở thành một thầy giáo. Anh phải chống nạng đi trên quãng đường xa đầy cát trắng để đến trường. Và chiếc nạng kia - chiếc chân thứ hai của anh - đã để lại những vết tròn trên cát. Tác giả không nói đó là vết nạng mà nói “vết chân tròn”. Cuộc sống sau chiến tranh cuả người thầy giáo thương binh này hẳn vô cùng khó khăn, trở ngại, nhưng chất lãng mạn vốn có của người lính cụ Hồ luôn chiến đấu bởi lý tưởng nhân văn cao cả đã khiến anh vượt lên tất cả để luôn vui tươi hoà nhập với cuộc sống hồn nhiên của các em học sinh. Nhạc sĩ đã khai thác việc dạy hát cuả thầy giáo cho học trò thay vì nói đến dạy chữ. Điều này đã tạo thuận lơi cho việc biểu hiện đời sống tâm hồn với những tâm tư sâu kín nhất của đối tượng đề cập: “Bài hát có ngọn núi quê anh xa vời, bài hát có đồng lúa mênh mang câu hò. Bài hát có người lính đã hy sinh âm thầm…” vừa lãng mạn lại vừa hiện thực biết bao khi “Cho hôm nay những vết chân son vui quanh dấu chân tròn” và “Bài hát có ngọn gió cuốn bay theo dấu chân tròn, để lại một bài ca trên cát trắng bao la”. Bài hát của Trần Tiến độc đáo và cảm động rất được anh em thương binh ưa thích. Ngày trở về của Nguyễn Đình San cho thấy hình ảnh và những tình cảm nâng niu của quê hương khi đón những người chiến sĩ không còn nguyên vẹn trở về sau cuộc chiến. Cụ thể trong bài này, người lính đã “ngày trở về sau chiến tranh, anh để lại chiến trường đôi mắt”. Mặc dù “Một màn đêm đang vây quanh, nhưng trong anh đã bừng lên ánh sáng”. Đây là lời người vợ hiền cuả anh: “Về cùng em chung mái nhà xinh, bốn mùa xum xuê hoa trái thơm lành. Đường làng quê nâng bước chân anh, có tiếng chim líu lo trên cành…”. Chẳng những chỉ có người vợ yêu thương đón mừng anh, mà cả những hoa trái, con đường làng cùng bầy chim cũng náo nức cùng anh.

Với Cỏ non thành cổ, nhạc sĩ Tân Huyền tỏ ra sâu sắc khác hẳn với phong cách quen thuộc của ông ở nhiều ca kúc khác: đại chúng, đại trà, thường diễn đạt những tình cảm nhẹ nhõm ít sức lắng đọng. Thành cổ năm xưa chứng kiến những trận chiến khốc liệt, ngoan cường của quân dân ta. Rất nhiều chiến sĩ đã vĩnh viễn không trở về. Hôm nay - sau bao nhiêu năm- nơi thành cổ hoang tàn xưa đã tràn ngập sự sống mà biểu tượng là những nhành cỏ non “một màu xanh non tơ, cỏ mềm theo gíó đung đưa”. Tác giả như trầm ngâm đứng lặng để mặc niệm trước hương hồn những người đã khuất. Và ông nhắn nhủ “ Cỏ xanh non tơ xin chớ vô tình với người hy sinh trên mảnh đất quê mình…” Một bài hát ngắn gon có bố cục chặt chẽ với cảm xúc đủ để tạo nên cung bậc thành tâm, trân trọng. Phảng phất trong bài như có mùi hương khói và như thấp thoáng hình ảnh những lớp người hôm nay ngả mũ cúi đầu chắp tay khấn vái trước vong linh ngưòi đã về thế giới bên kia…

Dù trực tiếp hay gián tiếp, dù nói về những người đã hy sinh hay còn sống trở về với những vết thương khuyết tật trên cơ thể, những bài hát về đề tài đang bàn trong kho tàng ca khúc cách mạng Việt nam đều có chung âm hưởng bi hùng lạc quan. Dù các nhạc sĩ tìm đến điệu thứ để tạo nên màu tối sâu lắng hay điệu trưởng để tạo vẻ sáng sủa hoạt tươi, tất cả các bài hát viết về Anh hùng liệt sĩ, thương binh đều có ngôn ngữ âm nhạc được xây dựng trên những chất liệu dân tộc mang đậm màu sắc Việt Nam, không thể lẫn với bất cứ dân tộc nào khác. Một điều cũng cần được ghi nhận về lời lẽ ca từ, những bài hát hay nhất đều đạt được sự dung dị. Sự sáo mòn về nội dung lời ca sẽ không thể phù hợp với việc thể hiện chủ đề này.

Hát về những người con trung hiếu cuả dân tộc sẽ là một mạch nguồn cảm hứng vô tận không bao giờ cạn trong tâm hồn mỗi người dân Việt Nam. Bởi ai cũng biết rằng dân tộc ta có được cuộc sống ngày hôm nay là nhờ ở công đức vô cùng lớn lao cuả những người con trung hiếu đó. Mạch âm nhạc về chủ đề này chắc chắn vẫn sẽ còn tuôn chảy trong sự nghiệp sáng tác cuả các nhạc sĩ Việt Nam./.

Quang Chí-Nguyễn Hưng