1. Theo nhiều tài liệu nghiên cứu văn hóa học, tín ngưỡng thờ Mẫu bắt nguồn từ việc thờ các nữ thần của người Việt cổ. Là đất nước nông nghiệp lúa nước, người Việt lại chuộng sự phồn thực nên các nữ thần là các bà mẹ thay vì các cô gái trẻ. 

Thường để được gọi là Mẫu gồm các trường hợp sau: Các vị Thánh đứng đầu tín ngưỡng Mẫu Tứ phủ: Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Địa… được tôn xưng là Thánh Mẫu. Các vị Thái hậu, Hoàng hậu, Công chúa có công lao được tôn xưng là Quốc Mẫu, Vương Mẫu như Mẹ Âu Cơ, Mụ Giạ… Ngoài ra là các vị nữ thần sáng tạo nghề truyền thống, các nữ tướng như: Bà Lúa, Bà Chúa Kho, Hai Bà Trưng… cũng được tôn xưng là Mẫu. 

Tín ngưỡng thờ Mẫu chỉ quan tâm đến sự sống, khát vọng sức khỏe, tài lộc nên những người thờ Mẫu cầu xin sự giúp đỡ đôi khi là lời phán của các Thánh. Cho nên, mới có nghi lễ quan trọng là hầu đồng. Hầu đồng là một nghi lễ nhập hồn nhiều lần của các vị Thánh vào thân xác ông đồng, bà đồng. Hầu đồng có thể xem là hình thức Shaman giáo-tức liên kết cộng đồng với thế giới thần linh thông qua thầy pháp ở trạng thái ngây ngất (ecstasy). Ở Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ, Mông Cổ, Thổ Nhĩ Kỳ… và các tộc người thiểu số vùng Trung Á, châu Phi, Mỹ La-tinh… cũng có các hình thức Shaman giáo tương tự như hầu đồng. Điểm độc đáo khác của hầu đồng là vì tích hợp những giá trị văn hóa nghệ thuật được dân gian đúc kết như hát chầu văn, các điệu múa… 

Hầu đồng ngày xưa rất đơn giản, chỉ phát quà lộc tượng trưng. Mặt khác, chỉ những người có sức khỏe tâm thần không tốt, tức có “căn đồng” mới có khả năng nhập đồng. Nhưng ngày nay, đa số các cuộc hầu đồng đã biến tướng, bị lợi dụng bởi nhiều “đồng tỉnh” giả “đồng mê” khiến mỗi cuộc hầu đồng rất tốn kém. Và hầu đồng bị tai tiếng là một hình thức mê tín dị đoan. 

2. Bà Nguyễn Thị Bích Vân, Giám đốc Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam cho rằng, việc đưa trưng bày “Tín ngưỡng thờ Mẫu: Tâm-Đẹp-Vui” vào trong hệ thống trưng bày thường xuyên của bảo tàng là bổ sung vào phần còn khuyết về một nội dung liên quan đến chủ đề phụ nữ và đời sống tâm linh. 

Nhưng do sự phức tạp tự thân của đạo Mẫu và nghi thức hầu đồng nên trưng bày tín ngưỡng thờ Mẫu vẫn chưa thể đáp ứng được số đông người xem. Vì ngay cả là một người Việt Nam nhưng chưa có hiểu biết về đạo Mẫu mà tham quan trưng bày sẽ không thể hiểu rõ chí ít ở hai vấn đề: Tín ngưỡng Mẫu xuất phát từ đâu mà lại được công nhận là tín ngưỡng bản địa Việt Nam? Hầu đồng có liên quan gì đến tín ngưỡng thờ Mẫu?
  

Tuy vậy, có thể xem trưng bày là một nỗ lực sưu tầm khá đầy đủ các hiện vật như: Điện thờ, trang sức và trang phục của ông đồng, bà đồng… giúp công chúng có một cái nhìn đầy đủ hơn về một tín ngưỡng dân gian đặc sắc, có sức sống lâu bền.  

Điểm mới mà trưng bày mang lại là một phong cách trưng bày mới, sinh động. Được biết phần thiết kế trưng bày lần này do ông James Hicks - chuyên gia thiết kế bảo tàng từ Mỹ đảm nhiệm. Đây là lần đầu tiên, Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam sử dụng phong cách thiết kế của Mỹ. Thiết kế sử dụng các tấm rèm làm vách ngăn để tạo tuyến tham quan cho người xem. Ngoài ra, trưng bày được sắp xếp thành bốn chủ đề: Mẫu-Tâm-Đẹp-Vui, tương ứng với 4 màu đặc trưng của Tứ phủ: Màu đỏ (Thiên phủ), màu trắng (Thoải phủ), màu vàng (Địa phủ) và màu xanh (Nhạc phủ). Tất cả các tài liệu hiện vật, vật liệu cũng đi theo 4 màu ấy, đòi hỏi sự lựa chọn công phu và ăn khớp.  

Trưng bày còn sử dụng các màn hình chiếu các cảnh hầu đồng thêm phần sinh động. Đáng chú ý là việc in các tấm áp-phích ghi lại lời nói của những người thờ Mẫu, các ông đồng, bà đồng… để qua đó người xem hiểu biết sâu hơn được tín ngưỡng thờ Mẫu từ nhiều chiều và từ bên trong bởi những người quan tâm đến tín ngưỡng thờ Mẫu. 

Với một di sản văn hóa phi vật thể tín ngưỡng thờ Mẫu, còn có nhiều tranh cãi về giá trị đích thực cũng như những tác động không mong đợi, trưng bày đây là một sự táo bạo, đưa tín ngưỡng thờ Mẫu ra ngoài các đền phủ để hiện diện trong một thiết chế văn hóa. Quan trọng hơn, trưng bày có thể xem là bước đầu cho một quá trình vận động nhận thức giúp cho công chúng hiểu đúng về tín ngưỡng thờ Mẫu. Từ nhận thức đúng, trong tương lai mới có thể tiến hành bảo vệ và phát huy các giá trị tích cực của tín ngưỡng thờ Mẫu./.  

(Theo: Trần Hoàng Hoàng/QĐND)