Lâu nay, nhìn nhận về thơ, có dư luận phàn nàn tình hình sáng tác bị dẫm chân tại chỗ, thơ hay ít, dở nhiều và không có những bước tiến, thành tựu đáng kể. Bởi vậy nên cần cổ suý cho những tìm tòi, đặc biệt cho những đột phá theo hướng đổi mới, cách tân. Mới nghe qua, chắc chắn ai cũng đồng tình bởi chẳng cứ thơ mà trong bất cứ lĩnh vực văn nghệ nào, người sáng tác cũng phải luôn tự đổi mới để tiếp cận với những chuẩn mực thẩm mỹ hiện đại, làm phong phú và thúc đẩy sự phát triển không ngừng của thể loại. Nhưng vấn đề phải là tất cả mọi thứ gọi là “tìm tòi”, rốt cuộc để làm gì, phục vụ cho cái gì, nếu không phải là hướng đến người đọc? Người đọc có chấp nhận, có “tiêu hoá” được không? Hay chỉ như “nước đổ lá khoai”. Sự sáo mòn, nhàm chán dĩ nhiên là vô dụng, chỉ làm thui chột khả năng cảm thụ cuả công chúng. Điều này miễn bàn. Nhưng ngược lại, quá “khác” cũ đến mức người viết chỉ tuôn trên trang giấy một mớ ngôn từ “bí hiểm”, không ai hiểu nổi, và chính tác giả cũng lúng túng khi nói về những câu thơ cuả mình thì được hiểu sao đây? Nó có khác gì gạo cho vào nồi nhưng không nấu thành cơm mà lổn nhổn, sống sít, hoặc thành cháy, hoặc thành cháo nhão nhoét.
Do tế nhị, xin miễn cho việc nêu tên cụ thể những tác giả, nhữg tờ báo đã giới thiệu những câu thơ dẫn trong bài này đến độc giả. Của ai và đăng ở đâu không quan trọng, mà vấn đề là nó đã xuất hiện ở giữa đời sống tinh thần của công chúng như một sự “tuyên chiến” với những truyền thống bị coi là “cũ”, như một sự công khai tự huyễn hoặc về giá trị đổi mới, cách tân.
Chỉ xin dẫn ra đây một số ví dụ về những câu thơ đã đăng trên báo chí hoặc in thành sách, mà không đề cập đến thơ tự quảng bá bằng hình thức đánh vi tính rồi photocoppy hàng loạt.
Một tác giả không biết còn trẻ hay đã “quá đát”, trong một bài thơ tình đã viết: “Em ngẩn ngơ/ tôi dại khờ/ Ta cùng vu vơ/ giữa thiên hạ vật vờ/ Ngày phập phồng/ Đêm căng vồng/ Côn trùng cựa quậy/ Ta run lẩy bẩy/ Nước tưng tửng tuôn / Xoá hết/ vết hôn…”. Có vẻ như tác giả đắm chìm vào việc khơi gợi cho người đọc cảm giác liên quan đến… sex. Nhưng, còn gì “bí hiểm” hơn thế nữa đây?
Một nhà thơ có chút tên, không đến nỗi xa lạ trong giới cầm bút viết: “Lòng thòng lòng thòng số kiếp/ Ngày tận thế chưa xa/ Vũ trụ buông lơi nghiêng ngả/ Trái đất xoã, khóc oà/ Ta cười tít tắp đại dương/ Sằng sặc miền hồi ức…”. Cả bài chừng hơn 20 câu thơ như thế, cứ một âm điệu miên man với những từ ngữ như đánh đố người đọc. Có người đã hỏi tác giả: “Xin lỗi nhà thơ, ông muốn nói gì trong những câu thơ đó”. Vị thi sĩ trả lời tỉnh queo: “Thì ông tự hiểu”. “Vì không hiểu nên mới hỏi nguời sáng tác”. Lại trả lời: “Làm thơ mà nói huỵch toẹt ra hết thì còn gì lý thú. Phải để cho người đọc phát huy trí tưởng tượng chứ.”… Thì ra vậy. Quan niệm về “tìm tòi” cuả vị thi sĩ là như thế. Nghĩa là bất chấp tối nghĩa, vô nghĩa, nếu không muốn nói nặng lời là huỷ hoại tiếng Việt.
Một nữ tác giả còn trẻ, muốn phá cách thơ lục bát:
Anh đi
về cõi
mông lung
Để
em
trông
ngóng
mịt
mùng
sớm
khuya.
Câu thơ 6 chữ “chặt” ra làm 3 mẩu, gieo ở 3 dòng hoàn toàn không cần thiết, nhưng lâu nay đây đó cũng đã nhiều người làm. Câu 8 chữ ở dưới “chặt” thành 8 mẩu, in ở 8 dòng thì quả là quá kỳ khôi, xưa nay hiếm. Bởi in trong tập thơ nên dù bài thơ chỉ có không tới 10 câu nhưng đã phải kéo tới 3 trang vì còn rất nhiều câu khác trong bài được “chặt” ra như thế mà không thể dẫn ra đây vì quá tốn diện tích trang báo. Có một hiện tượng khá phổ biến của nhiều người làm thơ theo đuổi khát vọng cách tân hiện nay là thích “chặt”, “bẻ” câu thơ nát vụn, gieo ở nhiều dòng, vô lý và kỳ cục, chỉ gây mỏi mắt cho người đọc.
Trên một tờ báo không hẳn chuyên về văn nghệ nhưng luôn đăng tải nhiều thơ, văn với chất lượng khá thấp đã giới thiệu một “gương mặt trẻ” với chùm nhiều bài thơ, kèm lời tán dương, tâng bốc, đọc đến... phát ngượng vì không đúng sự thật: “Những biểu cảm tinh tế cuả cuộc sống được anh mã hoá qua câu chữ tràn đầy tâm trạng để thức dậy sự hướng thiện, hướng tới cái đẹp trong cuộc sống con người...” Nhiều bạn đọc có biết “gương mặt trẻ” này cho rằng đó là lời anh ta tự viết ca ngợi mình chứ không phải của bản báo. Những bài thơ đăng đều na ná giống nhau về giọng điệu, về ý đồ “cách tân”, về sự kín mít như đánh đố người đọc. Hãy xem, tác giả này “mã hoá” như thế nào và “làm thức dậy sự hướg thiện, hướng tới cái đẹp trong cuộc sống con nguời” ra sao:
“Giữa cái cần và cái đủ. Giữa lặng thinh và ồn ĩ
Ngay ngắn thở trong một thế giới nghiêng, sự tương thích của ý nghĩ, sự gắng gượng của âm thầm trải nghiệm...” (Đường dẫn)
“Ánh ngày nín thinh
Trong đầu ta vắng tanh ý nghĩ mới
Thả phanh về vô cực
Tâm ở lại với thì qúa khứ
Những con chữ âm thầm bén lối...” (Khởi động)
“Tỉnh thức và lắng nghe, thèm khát mùi thơm từ túi xạ tâm hồn - Con chồn hương trên đại ngàn đa cảm. Luỹ thừa những nỗi niềm và luỹ thừa mảng bám...” (Nghe)
Đọc thì thấy “kêu” vì có vẻ lạ, có vẻ cách tân, hiện đại, nhưng cố gắng tìm tòi xem ý nghĩa của những câu thơ trên định nói gì mà chỉ thấy đầu óc lùng bùng một mớ ngôn từ “cao siêu”! Tôi đem những câu thơ dẫn ở trên hỏi vài đồng nghiệp cũng là văn nghệ sĩ, có người nói: Có thánh may ra mới biết được tác giả định nói gì!
Có vẻ như tác giả những câu thơ trên phải trăn trở, nhọc công “tư duy” lắm mới nặn được ra. Nhưng xin lỗi bạn đọc và tác giả, trong một cuộc “trà dư tửu hậu” bàn về cách tân trong thơ, một người bạn của tôi sau khi đọc những câu thơ trên cũng xin mạn phép phịa ngay ra vài câu trong 1, 2 phút để bạn bè xem có khác gì những câu thơ “cao siêu” ở trên không, ví dụ: “Ngàn năm đồng đất thở, hầm hập cơn nóng quá khứ, lay động bao số phận gấp khúc, cuộn tròn trong hộp om om. Vuốt thẳng ngày xanh, trải dài dải lụa lượn lờ nẻo khuất...”
Tìm tòi, đổi mới dĩ nhiên là việc luôn cần được cổ suý. Đó chính là sứ mạng của bất cứ người sáng tác chân chính nào. Nhưng thế nào là đổi mới và cách tân ra sao thì lại cần phải được hiểu chính xác. Và quan trọng hơn cả là rốt cuộc, mọi “tìm tòi” đó đem đến hiệu quả gì cho việc thưởng thức của công chúng? Ở đây, rất dễ có sự ngộ nhận. Ai cũng biết ở phương Tây, cách đây cả trăm năm đã xuất hiện trường phái hiện đại trong nghệ thuật, biểu hiện rõ nhất trong 2 loại hình là thơ và họa. Những tác phẩm tạo hình quái dị, không ai hiểu nổi hoạ sĩ định vẽ gì. Người ta vẫn gọi đó là những bức tranh lập thể. Trong thơ cũng vậy, ý tứ mập mờ, ngôn từ kín mít. Người đọc có cảm giác tác giả đang... lên đồng với chữ nghĩa. Ở Việt Nam, trước Cách mạng Tháng 8 cũng có nhóm Xuân thu nhã tập chủ trương thơ siêu thực. Một nhà thơ tiêu biểu của nhóm này là Nguyễn Xuân xanh với câu thơ nổi tiếng nhiều người biết “Đáy đĩa mùa đi nhịp hải hà”. Câu thơ mới đọc qua tưởng là kỳ dị, khó hiểu, nhưng nghĩ lâu sẽ thấy rất hay bởi tác giả đã tư duy sâu sắc, tìm cách biểu hiện sự biến đổi thời gian thật độc đáo, thú vị: Trên bàn thờ mỗi gia đình, thường có chiếc đĩa đựng hoa quả để cúng ông bà, tổ tiên, nhất là những dịp mùng 1, rằm hàng tháng. Mùa nào quả nấy. Những loài quả được thay đổi theo 4 mùa như để lại nơi đáy đĩa dấu tích, hương vị từng loại trái cây. Nhìn vào đáy đĩa, người ta hình dung được sự chuyển động, biến thiên của thời gian, năm tháng. Đó chính là “nhịp hải hà” vậy. Quả là một câu thơ xuất thần, vô cùng lý thú. Ý tứ sâu kín nhưng không bí hiểm, tắc tị, kỳ cục như những câu thơ “cách tân” không-thể-nào-hiểu-nổi của nhiều tác giả hiện nay. Và tác giả cũng như người bình thơ hoàn toàn có thể dễ dàng giảng giải cho người đọc hiểu.
Những người làm thơ theo đuổi khát vọng cách tân có khuynh hướng nghiêng nhiều về hình thức (phá cách về câu chữ, nhịp điệu, tiết tấu, tìm tòi ngôn từ lạ lẫm hơn là đổi mới về ý tứ, nội dung. Xin nhớ một điều: cần trở lại tên các chủng loại văn nghệ (nhạc: có giai điệu; kịch: có mâu thuẫn, gay cấn, “kịch liệt”; múa: sự chuyển động uyển chuyển của cơ thể con người; điện ảnh: sự chuyển động cuả hình ảnh). Thơ thì phải nên thơ, có vần điệu, ngôn từ chắt lọc, giàu biểu cảm, chứ không thể là một mớ chữ nghĩa hỗn độn, nhộn nhạo. Cái gì thuộc về truyền thống, tức là đã được khẳng định qua thời gian (dài lâu) sẽ có sức trường tồn. Quanh đi quẩn lại, chỉ có mấy kiểu thơ: Lục bát, song thất lục bát, tứ tuyệt, thất ngôn bát cú, thơ 4 chữ, 5 chữ, 6 chữ và thơ tự do (mở rộng chữ nghĩa mỗi câu, co giãn số lượng câu trong 1 bài, liền dòng hay “leo thang”). Có đổi mới đến đâu cũng không thể ra ngoài khuôn khổ đó. Thơ văn xuôi từng xuất hiện mấy chục năm nay mà người tiên phong là Chế Lan Viên (nhiều bài xuất hiện trong tập “Ánh sáng và phù sa”). Vậy nên đến giờ mở rộng câu thơ dài dằng dặc, in thành vài ba dòng mới hết thì đâu có mới? Vậy thì mới, chủ yếu phải là ở nội dung với việc tìm tòi tứ thơ lạ, ý thơ sâu sắc, độc đáo, khả năng biểu cảm phong phú.
Có một sự thực khá sinh động, cho đến hôm nay, Nguyễn Bính vẫn là nhà thơ có số lượng độc giả đông nhất. Những bài thơ sáng tác từ trước Cách mạng Tháng 8 của ông luôn được in ấn, tái bản mà vẫn bán rất chạy, trong khi không phải nhà thơ nổi tiếng nào cũng có được diễm phúc đó. Mà đâu phải chỉ người dân quê mới thích thơ Nguyễn Bính, giới trí thức, tuổi trẻ ở thành phố cũng rất yêu quý nhà thơ “Chân quê” này. Chắc chẳng ai nghĩ ông là nhà thơ cách tân gì. Thậm chí còn là người tiêu biểu nhất cho thơ truyền thống với thể lục bát quen thuộc. Vậy vì sao trải qua bao nhiêu thời gian mà ta thích thơ ông, thích những cái tưởng như đã cũ?
Cũng như bộ áo dài của phụ nữ Việt Nam, và bộ comple cuả đàn ông trên khắp thế giới. cái đẹp đích thực không bao giờ cũ, luôn được người ta mãi ưa thích. Tôi không tin đến một lúc nào đó, phụ nữ Việt Nam từ bỏ áo dài và đàn ông trên thế gian có bộ trang phục khác thay thế comple trong những ngày lễ long trọng.
Đổi mới là bản chất của sáng tạo. Nhưng cách tân như khuynh hướng phổ biến của nhiều người làm thơ hiện nay thì để làm chi, nếu không nói đó cũng là một sự bế tắc và một dạng “lạc hậu”so với lịch sử?
Quang Duy