1. Qua khảo sát thực tế ở một số tỉnh, thành phố và kết quả một số hội thảo khoa học, chúng ta có thể phác họa khái quát một vài nét về thực trạng phát triển đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục, trong 10 năm qua như sau: Nhìn chung quy mô giáo dục nước ta ở tất cả các cấp, bậc học đều tăng (ngoại trừ Tiểu học có giảm do tác động dân số), nên tỷ lệ tăng của giáo viên và cán bộ quản lý cũng tăng lên đáng kể. Chỉ tính trong 5 năm gần đây, ngoại trừ Tiểu học, còn các cấp bậc học khác đều tăng từ 0,5% trở lên. Số lượng nhà giáo và cán bộ quản lý tăng lên, như vậy đã cơ bản đáp ứng được yêu cầu nhân lực cho ngành giáo dục trong bối cảnh phát triển mạnh về quy mô trường lớp, số lượng học sinh, sinh viên ở các cấp, bậc học.

Sự bất hợp lý trong cơ cấu đội ngũ nhà giáo theo cấp, bậc học, theo chuyên môn, ngành nghề và vùng miền đã dần được khắc phục. Ở vùng cao, vùng sâu, vùng xa, vùng có đông đồng bào dân tộc thiểu số, tuy còn gặp nhiều khó khăn trong việc điều động giáo viên, nhưng do có chính sách ưu đãi (phụ cấp giáo viên công tác ở vùng khó khăn) nên đã cơ bản có đủ số lượng giáo viên và cán bộ quản lý.

Nhìn chung, đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục đã đạt chuẩn trình độ đào tạo, trong đó một phần đáng kể đã đạt trình độ trên chuẩn (tính đến năm 2011, Tiểu học đạt chuẩn là 99,46%, Trung học cơ sở 98,84%, Trung học phổ thông 99,14%). Trình độ đội ngũ cán bộ quản lý giáo dục các cấp đều được nâng lên theo chuẩn và vượt chuẩn; nhất là ở phổ thông, cán bộ quản lý được đào tạo cử nhân gần như đạt 100%, tỷ lệ đào tạo Thạc sỹ ngày càng tăng; ở cao đẳng, đại học, tỷ lệ đào tạo Thạc sỹ, Tiến sỹ đạt từ 20%-50%.

Vấn đề đổi mới chương trình, sách giáo khoa, giáo trình được chú trọng ở tất cả các cấp, bậc học. Sự thay đổi đó đòi hỏi giáo viên và cán bộ quản lý phải thay đổi nếp tư duy giáo dục, đổi mới phương pháp giáo dục. Đến nay, tuy việc đổi mới chưa được như mong muốn, chưa xóa bỏ được nếp tư duy giáo dục xơ cứng, mệnh lệnh, áp đặt, nhưng đã có chuyển biến nhiều trong điều hành của cán bộ quản lý, xu hướng quản lý chất lượng đang dần được đội ngũ cán bộ quản lý vận dụng, chỉ đạo.

Thực sự mức lương nhà giáo hiện nay đã quá bất cập, mặc dù có thêm phụ cấp đứng lớp và thâm niên. Thực trạng đó đã ảnh hưởng không nhỏ tới tâm tư, tình cảm nghề nghiệp của nhà giáo. Tuy vậy, đa số nhà giáo vẫn cố gắng vươn lên về chuyên môn, nghiệp vụ, giữ được phẩm chất nhà giáo, giữ gìn được truyền thống tốt đẹp của giáo dục, nhất là ở những vùng khó khăn, nhà giáo đã thể hiện rõ là “người chiến sĩ trên mặt trận giáo dục”.

Tỷ lệ giáo viên phổ thông đạt bằng cấp đào tạo rất cao (Trung Bộ, Tây Nguyên, Tây Nam bộ, Tây Bắc là những vùng khó khăn nhưng cũng đạt trình độ đào tạo từ cao đẳng trở lên khoảng 95%, các vùng khác đạt trên 98%), nhưng chất lượng đội ngũ vẫn chưa tương xứng với bằng cấp; trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, chưa đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục. Kỹ năng sư phạm của một bộ phận nhà giáo còn yếu, phương pháp giảng dạy chậm đổi mới, chưa thực sự thay đổi cách dạy theo hướng “dạy cho người học biết cách học”, mà vẫn nặng về “dạy kiến thức cho người học”; chưa chú trọng việc giáo dục nhân cách, giáo dục kỹ năng sống theo nếp sống có văn hóa cho học sinh, sinh viên. Số nhà giáo cốt cán, đầu ngành còn quá ít, trong khi đó công tác đào tạo, bồi dưỡng, bổ sung chưa đáp ứng được thực tế.

Những năm gần đây, công tác bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ cho cán bộ quản lý đã được quan tâm hơn, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã triển khai một số dự án nâng cao năng lực quản lý cho cán bộ sở, phòng, hiệu trưởng, bên cạnh việc tổ chức bồi dưỡng trong nước, các dự án còn tổ chức cho cán bộ quản lý đi tham quan, học tập kinh nghiệm ở nước ngoài. Mặc dù vậy, năng lực và kỹ năng của cán bộ quản lý còn nhiều bất cập, yếu nhất là việc xây dựng chiến lược ở tầm vĩ mô chưa có tầm nhìn tổng thể. Các chương trình, kế hoạch, đề án giáo dục chưa được thiết kế theo hướng tổng thể, đồng bộ; việc xây dựng và tổ chức thực hiện kế hoạch giáo dục ở cơ sở cũng chưa sát với thực tế; quản lý chuyên môn còn nặng về tính hành chính, ít chiều sâu chuyên môn, chỉ đạo theo kiểu phong trào, nặng tính hình thức.

Phẩm chất đạo đức nhà giáo có ảnh hưởng trực tiếp đến uy tín nghề nghiệp và tương lai con người; do đó, vấn đề giữ gìn và nâng cao phẩm chất đạo đức nhà giáo là rất quan trọng. Mặc dù vậy, do tác động tiêu cực của cơ chế thị trường, do công tác quản lý, giám sát đối với nhà giáo và cán bộ quản lý thiếu nghiêm minh, nên đã có những biểu hiện cá biệt, nhưng rất nghiêm trọng về sự xuống cấp phẩm chất đạo đức nhà giáo. Cá biệt, còn có những nhà giáo và cán bộ quản lý mất phẩm chất, thiếu tính nhân văn, thiếu tính văn hóa, thiếu hiểu biết pháp luật, có những hành vi phi giáo dục, gây sự bất bình trong xã hội, làm giảm sự tôn vinh của xã hội đối với nhà giáo, tác động xấu đến giáo dục nhân cách học sinh, sinh viên.

Những bất cập về đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục có thể chịu tác động của những yếu tố sau:

- Tiền lương và các chế độ, chính sách có liên quan chưa đủ tạo được động lực để đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục chuyên tâm với nghề nghiệp, nên họ phải làm thêm nhiều công việc ngoài dạy học để tăng thu nhập, ít dành thời gian tự học, nghiên cứu khoa học, chưa chuyên tâm cho việc nâng cao chất lượng giảng dạy và quản lý theo đúng chức năng, nhiệm vụ được giao.

- Kinh phí từ Trung ương cấp cho các địa phương, cơ sở giáo dục cũng chỉ mới đủ để chi trả lương, tỷ lệ ngân sách còn lại chi cho một số hoạt động hành chính, tu sửa cơ sở vật chất, còn hoạt động chuyên môn hầu như chỉ mang tính chiếu lệ, các sinh hoạt chuyên đề, chuyên môn gặp nhiều khó khăn vì thiếu kinh phí. Ở những vùng khó khăn, vùng sâu, vùng xa, vùng cao còn thiếu thốn quá nhiều những điều kiện tối thiểu để nhà giáo chuyên tâm thực hiện công tác giáo dục, nhà công vụ được dựng hết sức tạm bợ.

- Giáo dục nước ta cũng đang phải đối mặt với hàng loạt vấn đề nan giải từ sự phân tầng xã hội, nhất là ảnh hưởng tiêu cực từ mặt trái của nền kinh tế thị trường, khiến cho một bộ phận của đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý vì quá hám lợi ích vật chất mà đánh mất phẩm chất đạo đức, làm xói mòn những nét đẹp về lương tâm nghề giáo và truyền thống tôn sư, trọng đạo của dân tộc.

- Tư duy giáo dục trong một bộ phận cán bộ quản lý còn chậm đổi mới, vẫn nặng về chỉ đạo, quản lý theo kiểu hành chính, mệnh lệnh, theo tính chất của cơ chế xin-cho, nên ít phát huy tính chủ động, sáng tạo, tự chủ của cơ sở. Tính chủ quan, áp đặt, độc đoán của một bộ phận cán bộ quản lý có nguyên nhân sâu xa là sự thiếu hiểu biết về văn hóa-xã hội, nhất là thiếu kiến thức khoa học giáo dục.

- Công tác dự báo và quy hoạch, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng, sử dụng nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục các cấp chưa được chú trọng đúng mức, dẫn đến tình trạng thừa tổng thể, thiếu cục bộ, hụt hẫng giữa các thế hệ.

- Hệ thống văn bản pháp luật cũng như những quy chuẩn về số lượng, trình độ chuyên môn, phẩm chất đạo đức nhà giáo được xây dựng khá chi tiết, nhưng tác dụng điều chỉnh đối với nhà giáo và cán bộ quản lý lại kém hiệu quả.

- Công tác đào tạo, bồi dưỡng nhà giáo đạt chuẩn, trên chuẩn (theo văn bằng) còn nặng về số lượng chưa được quan tâm nhiều đến chất lượng. Chương trình, nội dung, phương pháp đào tạo, bồi dưỡng còn nặng về lý thuyết, chưa sát thực tế, chưa trang bị cho người học những kỹ năng cần thiết cho công tác dạy học, giáo dục. Công tác đào tạo, bồi dưỡng về tư tưởng chính trị, đạo đức nhà giáo tại các trường, khoa sư phạm còn chưa được quan tâm đúng mức, đôi khi còn bị xem nhẹ, thả nổi.

- Hệ thống các trường, các khoa, các cơ sở đào tạo sư phạm chưa được quan tâm đầu tư, quy hoạch để bảo đảm các điều kiện tối thiểu cho công tác đào tạo, một số loại hình đào tạo giáo viên phổ thông ngoài trường sư phạm phát triển nhanh, các loại hình tại chức, từ xa, liên thông khá ồ ạt, thiếu kiểm soát, dẫn đến không bảo đảm chất lượng.

- Do tính dự báo thiếu sát thực, nên sinh viên tốt nghiệp sư phạm ra trường ngày càng dôi dư nhiều, khó tìm kiếm việc làm (chưa kể còn có hiện tượng tiêu cực trong xin tuyển biên chế, hợp đồng) nên đang dẫn đến tình trạng học sinh phổ thông có học lực giỏi không thi vào trường sư phạm.

2. Để phát triển đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý, đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, trong thời gian tới, chúng ta rất cần tập trung triển khai thực hiện một số giải pháp chủ yếu. Có nhiều giải pháp để phát triển đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục, dưới đây chỉ đề cập các giải pháp: nhận thức đúng về chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước; đổi mới công tác đào tạo, bồi dưỡng; ban hành chính sách lương và ưu đãi nghề nghiệp đối với nhà giáo và cán bộ quản lý.

Nhận thức và hành động đúng

Mỗi cấp, mỗi ngành, cơ quan chức năng liên quan đều phải nhận thức đúng và hành động kịp thời để đưa các chủ trương, nghị quyết của Đảng trở thành hiện thực trong cuộc sống. Trong đo,á cần tập trung làm chuyển biến cả về nhận thức và hành động, mà trọng tâm là thực hiện tốt một số chủ trương của Đảng, trong các văn kiện sau:

- Chỉ thị số 40-CT/TW, ngày 15-6-2004 của Ban Bí thư (khóa IX) về việc xây dựng, nâng cao chất lượng đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục, Chỉ thị này nêu rõ: “Xây dựng đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục được chuẩn hóa, đảm bảo chất lượng, đủ về số lượng, đồng bộ về cơ cấu, đặc biệt chú trọng nâng cao bản lĩnh chính trị, phẩm chất, lối sống, lương tâm, tay nghề của nhà giáo; thông qua việc quản lý, phát triển đúng định hướng và có hiệu quả sự nghiệp giáo dục để nâng cao chất lượng đào tạo nguồn nhân lực, đáp ứng những đòi hỏi ngày càng cao của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước”.

- Thông báo số 242-TB/TW - Kết luận của Bộ Chính trị (khóa X) về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 2 (khóa VIII), phương hướng phát triển giáo dục và đào tạo đến năm 2020, trong đó xác định: “Xây dựng đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục đủ về số lượng, đáp ứng yêu cầu về chất lượng”.

- Nghị quyết Đại hội XI xác định: Đổi mới giáo dục theo hướng “chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa, dân chủ hóa và hội nhập quốc tế”, trong đó “đổi mới cơ chế quản lý giáo dục, phát triển đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý là khâu then chốt”.

Đổi mới công tác đào tạo, bồi dưỡng nhà giáo và cán bộ quản lý

Để có thể tiến hành đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam, công tác đào tạo giáo viên nhất thiết phải đi trước một bước, với một số biện pháp sau:

- Tiến hành cải cách hệ thống sư phạm, xây dựng một số trường sư phạm trọng điểm, chấn chỉnh lại việc tuyển sinh, đào tạo tại các trường sư phạm.

- Đào tạo giáo viên phải hướng tới mục tiêu tạo cung cấp nguồn nhân lực chủ yếu cho sự nghiệp: “Đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa, dân chủ hóa và hội nhập quốc tế”.

- Nhà giáo là nhân lực chủ yếu của nền giáo dục mới, nên cũng phải được xác định hình mẫu chung về chuyên môn nghiệp vụ và phẩm chất đạo đức; từ đó cụ thể hóa vào hình mẫu nhà giáo ở từng cấp học.

- Tổng kết sâu sắc, toàn diện mô hình đào tạo trong các trường, các khoa sư phạm, đồng thời đánh giá, rút kinh nghiệm về một số mô hình đào tạo khác.

- Đổi mới nội dung đào tạo, gắn kết chặt chẽ với thực tiễn giáo dục của đất nước và thế giới; đẩy mạnh ứng dụng nghiên cứu khoa học giáo dục; phát triển năng lực hoạt động trong cộng đồng và khả năng lập nghiệp của nhà giáo tương lai.

- Đổi mới sâu sắc phương thức đào tạo theo hướng dạy cho nhà giáo tương lai biết cách tự tìm kiếm kiến thức, rèn kỹ năng sư phạm, không ngừng tu dưỡng phẩm chất đạo đức nghề giáo, có khả năng thích ứng với thực tiễn giáo dục.

- Đổi mới nội dung, chương trình, phương thức bồi dưỡng nhà giáo và cán bộ quản lý một cách khoa học, bảo đảm tính hiệu quả, thiết thực, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục ở từng cấp, bậc học.

Ban hành chính sách ưu đãi đối với nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục

Lao động của nhà giáo là loại hình lao động đặc biệt. Công cụ lao động chủ yếu của nhà giáo không chỉ là kiến thức chuyên ngành, nghiệp vụ sư phạm mà còn là toàn bộ nhân cách của mình. Nhân cách nhà giáo càng hoàn hảo thì sản phẩm giáo dục càng hoàn thiện. Nhân cách nhà giáo bao gồm đạo đức, tâm hồn, tư tưởng, phong cách sống... Kết quả lao động sư phạm của nhà giáo cũng có nhiều điểm đặc biệt. Các loại lao động khác khi kết thúc quá trình lao động thì thu được sản phẩm, còn quá trình lao động của nhà giáo chưa thể kết thúc khi sản phẩm của họ ra đời. Hiệu quả lao động của nhà giáo sống mãi trong nhân cách của người được đào tạo, nên lao động sư phạm vừa mang tính tập thể rất sâu, vừa mang dấu ấn cá nhân rất đậm, đồng thời còn ẩn chứa cả dấu ấn thời đại. Một nền giáo dục lý tưởng sẽ không chỉ có cơ sở vật chất khang trang, càng không phải chỉ có đổi mới chương trình, sách giáo khoa, giáo trình, mà trước hết phải có được những nhà giáo đi tiên phong trên mặt trận giáo dục.

Muốn tạo ra sự chuyển biến về chất cho nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục, cần thực hiện tốt một số chính sách sau:

- Xây dựng chế độ lương và phụ cấp ưu đãi cho nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục đúng với tính đặc thù lao động của họ. Nhà giáo đạt trình độ đào tạo nào thì được hưởng ngạch, bậc lương của trình độ đào tạo đó.

- Đổi mới tuyển dụng giáo viên, giảng viên, bổ nhiệm cán bộ quản lý giáo dục phù hợp với đặc trưng từng cấp, bậc học, sát thực tế vùng, miền.

- Hoàn thiện cơ chế kết hợp biên chế và hợp đồng trong các trường theo hướng mở rộng diện tuyển giáo viên, giảng viên theo chế độ hợp đồng. Xây dựng chế độ đãi ngộ hợp lý cho giáo viên, giảng viên kiêm nhiệm, hợp đồng để khắc phục những bất cập hiện nay về số lượng và cơ cấu đội ngũ.

- Đổi mới quy trình bổ nhiệm, miễn nhiệm chức danh Giáo sư, Phó giáo sư theo hướng giao cho các cơ sở giáo dục đại học thực hiện dựa trên các tiêu chuẩn và điều kiện chung do Nhà nước quy định.

Bảo đảm các điều kiện tối thiểu cho nhà giáo và cán bộ quản lý hoàn thành nhiệm vụ

- Trước hết là các điều kiện về tài liệu phục vụ tự học, tự nghiên cứu cho nhà giáo và cán bộ quản lý có thể nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ.

- Việc bảo đảm các thiết bị dạy học hiện đại, phòng học bộ môn, phòng thực hành, môi trường giáo dục tốt cũng là một trong những điều kiện quan trọng, hỗ trợ cho nhà giáo và cán bộ quản lý hoàn thành nhiệm vụ trong đổi mới phương pháp dạy học.

- Ở những vùng khó khăn, cần có nhà công vụ để một bộ phận nhà giáo mới ra trường, ở xa có thể ở lại để chuyên tâm việc chuyên môn.

- Tổ chức các hoạt động chuyên môn có tính chất “Câu lạc bộ”, “Tham quan, học hỏi kinh nghiệm” tại các địa phương, tại các cơ sở quốc tế (trong điều kiện cho phép) cũng là để làm tăng thêm “vốn” thực tế cho nhà giáo và cán bộ quản lý.

Là “nguồn nhân lực của nguồn nhân lực”, vấn đề nhà giáo và cán bộ quản lý luôn là mối quan tâm hàng đầu của các cấp lãnh đạo, các cấp quản lý ngành giáo dục. Để phát triển đội ngũ này, cần phải có các hệ giải pháp đồng bộ: tuyển chọn, đào tạo, sử dụng, bồi dưỡng, cơ chế chính sách. Trong các giải pháp trên thì giải pháp về đào tạo, bồi dưỡng có tính căn bản, lâu dài, giải pháp về cơ chế chính sách có tính cấp thiết./.

PGS.TS Trần Viết Lưu