Sinh thời Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhắc nhở chúng ta: “Máu đào của các thương binh, liệt sĩ đã làm cho lá cờ cách mạng thêm đỏ chói. Sự hy sinh anh dũng của các liệt sĩ đã chuẩn bị cho đất nước ta nở hoa độc lập, kết trái tự do”⁽²⁾. “Thương binh, gia đình quân nhân và gia đình liệt sĩ là những người có công với Tổ quốc, với nhân dân, cho nên bổn phận chúng ta là phải biết ơn, phải yêu thương và giúp đỡ họ”⁽³⁾. Ngay từ năm 1947, khi cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp bước sang giai đoạn mới, đầy cam go, quyết liệt, Chủ tich Hồ Chí Minh và Trung ương đã sớm có chủ trương, chính sách chăm lo cho thương binh, gia đình liệt sĩ. Ngày 16/2/1947 Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký ban hành Sắc lệnh số 20/SL về Quy định chế độ hưu bổng, thương tật và tiền tuất tử sĩ. Tiếp đó, Chính phủ ban hành chế độ hưu bổng, thương tật và tiền tuất cho thân nhân tử sĩ, “ưu đãi các chiến sĩ bị thương và gia đình liệt sĩ”. Ngày 10/7/1947, cơ quan Thương binh và cựu binh, sau đổi là Bộ Thương binh được thành lập. Tháng 6/1947, tại đồi Khau Tý, ATK Định Hóa, Chủ tịch Hồ Chí Minh đề nghị với Chính phủ chọn một ngày trong năm, ngày 27/7 là “Ngày thương binh”. Từ năm 1975, theo Chỉ thị 223/CT-TW ngày 8/7/1975 của Ban Bí thư Trung ương Đảng, ngày 27/7 hằng năm chính thức trở thành “Ngày Thương binh - Liệt sĩ” của cả nước.

Bước vào thời kỳ đổi mới đất nước, những quan điểm cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về công tác đối với người có công đã được Đảng, Nhà nước ta cụ thể hóa thành các chính sách, pháp luật và triển khai thực hiện thống nhất trong cả nước. Ban Bí thư đã lần lượt ban hành Chỉ thị số 07-CT/TW ngày 14/12/ 2006 về “Tăng cường sự lãnh đạo, chỉ đạo công tác thương binh, liệt sĩ, người có công và phong trào “Đền ơn đáp nghĩa””; Chỉ thị số 14-CT/TW ngày 19/7/2017 về “Tiếp tục tăng cường sự lãnh đạo của Ðảng đối với công tác người có công với cách mạng” làm cơ sở cho việc sửa đổi, hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật đối với người có công. Pháp lệnh Ưu đãi người có công với cách mạng được sửa đổi căn bản, toàn diện, khẳng định nguyên tắc: “Chăm lo sức khỏe, đời sống vật chất, tinh thần của người có công với cách mạng và thân nhân của người có công với cách mạng là trách nhiệm của Nhà nước và xã hội. Nhà nước khuyến khích các tổ chức, cá nhân quan tâm, giúp đỡ và thực hiện chính sách, chế độ ưu đãi người có công với cách mạng”⁽⁴⁾. Pháp lệnh này đã tạo hành lang pháp lý cho việc chuẩn hóa các điều kiện, tiêu chuẩn xem xét công nhận người có công với cách mạng theo đúng nguyên tắc chặt chẽ, thật sự xứng đáng, tôn vinh đúng đối tượng; kịp thời bổ sung cả về đối tượng và chế độ thụ hưởng đối với người có công, thân nhân người có công với cách mạng. Đồng thời, còn quy định rõ nguồn lực thực hiện; quản lý nhà nước; trách nhiệm của cơ quan, tổ chức và cá nhân có liên quan trong việc thực hiện chính sách, chế độ ưu đãi người có công với cách mạng và thân nhân của người có công với cách mạng.

Trên thực tế, chế độ ưu đãi người có công với cách mạng và thân nhân của người có công với cách mạng bước đầu được xác lập và thường xuyên điều chỉnh phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước trong từng thời kỳ. Hiện nay, cả nước đã xác nhận được trên 9,2 triệu người có công⁽⁵⁾ (chiếm khoảng 10% dân số). Hằng năm, ngân sách Nhà nước và các địa phương đã dành nhiều nghìn tỷ đồng để thực hiện chính sách trợ cấp, ưu đãi về giáo dục, đào tạo, miễn giảm thuế, cải thiện nhà ở, chăm sóc phục hồi sức khỏe, chương trình dạy nghề, tạo việc làm cho con em gia đình chính sách…; mở rộng hệ thống cơ sở dịch vụ và sự nghiệp để phục vụ thương binh, thân nhân liệt sĩ và người có công. Công tác tìm kiếm, quy tập hài cốt liệt sĩ, xác định danh tính hài cốt liệt sĩ còn thiếu thông tin được đẩy mạnh. Các địa phương trong cả nước đã đầu tư nguồn lực lớn để xây dựng, tu bổ, tôn tạo nghĩa trang liệt sĩ, các công trình ghi công liệt sĩ. Cổng thông tin điện tử về liệt sĩ, mộ liệt sĩ, nghĩa trang liệt sĩ, thông báo tin mộ liệt sĩ được xây dựng và đi vào hoạt động hiệu quả, giúp thân nhân liệt sĩ có thể truy cập để tìm mộ và thăm viếng mộ, nghĩa trang liệt sĩ… Từ năm 1994 đến nay, chế độ trợ cấp, phụ cấp ưu đãi người có công đã qua nhiều lần điều chỉnh, từng bước khắc phục những hạn chế về mức, về nguyên tắc và phương thức điều chỉnh độc lập với chế độ tiền lương, bảo hiểm xã hội, phù hợp với điều kiện của ngân sách nhà nước, góp phần từng bước cải thiện, nâng cao đời sống của người có công.

Đặc biệt trong bối cảnh dịch bệnh Covid-19 có những diễn biến phức tạp, thực hiện Quyết định số 15/2020/QĐ-TTg ngày 24/4/2020 của Chính phủ quy định việc thực hiện các chính sách hỗ trợ người dân gặp khó khăn do đại dịch Covid-19, các địa phương trong cả nước đã thực hiện triển khai chi trả hỗ trợ kịp thời, đầy đủ cho 994.626 đối tượng thuộc lĩnh vực người có công với kinh phí khoảng 1.483 tỷ đồng⁽⁶⁾. Tất cả những hoạt động cụ thể trên đã góp phần hiện thực hóa chính sách người có công với cách mạng của Đảng, Nhà nước ta, thể hiện sâu sắc truyền thống cao đẹp “Uống nước nhớ nguồn” của dân tộc ta. Đồng thời, đây còn là biện pháp giáo dục truyền thống thiết thực nhất, nhằm làm cho các thế hệ hôm nay, nhất là thế hệ trẻ thấm nhuần đạo lý truyền thống “Uống nước nhớ nguồn”, “Đền ơn đáp nghĩa” của dân tộc, thấu hiểu sâu sắc giá trị của sự hy sinh, cống hiến to lớn của các anh hùng liệt sỹ, thương binh cho hòa bình, độc lập và sự trường tồn của đất nước.

Bên cạnh những kết quả đạt được, công tác chính sách người có công với cách mạng ở nước ta vẫn còn những hạn chế nhất định. Đời sống của một bộ phận gia đình chính sách còn nhiều khó khăn, nhất là ở vùng sâu, vùng xa, vùng căn cứ cách mạng. Tồn đọng về chính sách trong các cuộc chiến tranh còn rất lớn. Những quân nhân tham gia kháng chiến chống Mỹ, cứu nước và chiến tranh bảo vệ Tổ quốc tuy đã được hưởng chế độ phục viên hoặc xuất ngũ, nhưng mức hưởng còn thấp so với sự cống hiến, đời sống còn nhiều khó khăn. Một số đối tượng cần được hưởng chế độ ưu đãi nhưng chưa được giải quyết kịp thời như: chính sách đối với thanh niên xung phong, chính sách đối với một số đối tượng trực tiếp tham gia kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Bên cạnh đó, việc phát hiện, tìm kiếm, quy tập phần mộ của các liệt sĩ đã hy sinh trong các cuộc chiến tranh còn nhiều khó khăn, phức tạp. Việc huy động, bố trí các nguồn lực thực hiện chính sách ưu đãi người có công với cách mạng còn hạn chế; một số nghĩa trang, công trình ghi công liệt sĩ xuống cấp chưa được quan tâm tu bổ, tôn tạo; tình trạng khai man hồ sơ, trục lợi chính sách vẫn còn xảy ra, gây bức xúc trong xã hội.

Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng khẳng định, trong những năm tới, cần tiếp tục: “Hoàn thiện và thực hiện tốt pháp luật, chính sách đối với người có công trên cơ sở nguồn lực của Nhà nước và xã hội, bảo đảm người có công và gia đình có mức sống từ trung bình khá trở lên trong địa bàn cư trú...giải quyết căn bản chính sách với người có công; nâng cấp các công trình “đền ơn đáp nghĩa”⁽⁷⁾. Quán triệt định hướng đó, để phát huy được những kết quả, thành tích, khắc phục những hạn chế, bất cập trong công tác người có công với cách mạng, trong thời gian tới cần tập trung thực hiện tốt một số nhiệm vụ giải pháp sau:

Một là, cấp ủy, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc các cấp, các tổ chức chính trị - xã hội đẩy mạnh tuyên truyền sâu rộng hơn nữa chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước đối với người có công trong cán bộ, đảng viên và nhân dân. Toàn xã hội cần nhận thức rõ việc thực hiện tốt chính sách ưu đãi đối với người có công là tình cảm thiêng liêng, trách nhiệm cao cả, đồng thời là yếu tố bảo đảm thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, thể hiện sâu sắc tính ưu việt và bản chất tốt đẹp của chế độ xã hội chủ nghĩa ở nước ta, góp phần củng cố khối đại đoàn kết toàn dân tộc, tăng cường niềm tin của nhân dân vào Đảng, Nhà nước. Từ đó, cùng “chung tay” thực hiện tốt chính sách ưu đãi người có công, đưa các phong trào “Đền ơn đáp nghĩa”, “Toàn dân chăm sóc các gia đình thương binh, liệt sĩ và người có công với cách mạng” trở thành hoạt động thường xuyên ở các địa phương.

Hai là, nâng cao năng lực, hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước đối với công tác người có công với cách mạng. Rà soát, bổ sung, hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật ưu đãi người có công, đặc biệt chú trọng giải quyết các vướng mắc, tồn tại phát sinh liên quan để kịp thời điều chỉnh, bổ sung cho phù hợp với sự phát triển của đất nước. Đẩy mạnh việc ứng dụng thành tựu khoa học tiên tiến, phối hợp hiệu quả giữa các bộ, ban, ngành Trung ương và địa phương trong thực hiện công tác người có công với cách mạng. Chính quyền các cấp quan tâm giải quyết hồ sơ đề nghị xác nhận người có công còn tồn đọng, bảo đảm chặt chẽ, thấu lý, đạt tình.

Ba là, đa dạng hóa nguồn lực bảo đảm cho thực hiện chính sách thương binh, liệt sĩ, người có công với cách mạng trong tình hình mới. Kết hợp việc bố trí tăng ngân sách nhà nước với đẩy mạnh huy động, đa dạng hoá các nguồn lực xã hội đối với công tác người có công với cách mạng. Việc huy động phải gắn với quản lý, sử dụng hiệu quả nguồn lực thực hiện chính sách ưu đãi người có công với cách mạng; chú trọng công tác tu bổ, tôn tạo mộ, nghĩa trang, các công trình ghi công liệt sĩ; hỗ trợ cải thiện nhà ở, xây dựng, cải tạo, nâng cấp các cơ sở nuôi dưỡng, điều dưỡng cho người có công với cách mạng.

Bốn là, phát huy vai trò nòng cốt của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp và nhân dân trong công tác chăm sóc người có công với cách mạng. Thực hiện tốt việc giám sát quá trình xây dựng và thực hiện chính sách người có công với cách mạng; thường xuyên quan tâm, nắm bắt tâm tư, nguyện vọng của người có công với cách mạng, kiến nghị với cấp uỷ và cơ quan nhà nước các cấp kịp thời giải quyết các vấn đề liên quan, bảo đảm quyền lợi của người có công với cách mạng.

Năm là, chú trọng tuyên truyền, giúp đỡ, khích lệ, động viên ý chí tự lực vươn lên của những đối tượng được thụ hưởng các chính sách ưu đãi người có công, “khắc phục sự ỷ lại vào Nhà nước”. Chính quyền các cấp, các tổ chức chính trị - xã hội thực hiện tốt việc tôn vinh, biểu dương những tấm gương thương binh, bệnh binh, gia đình liệt sĩ, người có công đã phát huy ý chí tự lực, tự cường, vượt khó vươn lên, tích cực lao động, sản xuất, tham gia các phong trào thi đua yêu nước./.

Nguyễn Quang Tạo - Tô Xuân Mã
Viện Khoa học Xã hội và Nhân văn quân sự
Học viện Chính trị

(1) (7) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia, H, 2021, t. I, tr.270, 148-149.

(2) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia, H, 2011, t. 12, tr.401.

(3) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, H, 2011, t.10, tr.372.

(4) Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Pháp lệnh ưu đãi người có công với cách mạng,  số 02/2020/UBTVQH14, ngày 9/12/2020.

(5) (6) Ban Tuyên giáo Trung ương: Đề cương tuyên truyền kỷ niệm 75 năm Ngày Thương binh - Liệt sỹ (27/7/1947 – 27/7/2022), ngày 6/7/2022.