2. Quá khứ của một đất nước, một dân tộc ngoài lịch sử thành văn, không còn hình thức nào hơn các di sản vật chất (kiến trúc, điêu khắc, hội họa, đồ ứng dụng), trong những thời đại chưa có máy ghi âm, chụp ảnh thì những di sản ấy chính là lịch sử dưới dạng vật chất. Thời đại Đông Sơn còn để lại trống đồng, thời đại Lý Trần oai hùng đến thế nhưng cũng chỉ có thể cảm nhận qua chùa chiền, tượng Phật, cũng giống như văn minh Ai Cập đọng lại trong Kim tự tháp. Do đó, người ta cần bảo vệ di sản ở nguyên dạng chứ không thể sửa chữa, tô vẽ làm mới chúng. Quá trình này là khó khăn với các công trình còn được sử dụng vào các mục đích tôn giáo hiện tại, mà người ta luôn muốn trang điểm thay đổi nó cho mới mẻ hơn, và khác hẳn với các công trình không còn được sử dụng nữa mà có thể bảo tồn như bảo tàng tại chỗ.

Những công trình luôn được sử dụng trong quá khứ và đến hiện tại tất nhiên nó luôn khoác những chiếc áo của thời đại song hành, và người ta phải bóc từng lớp để hiểu quá khứ qua một công trình như thế nào. Đôi khi, ngày nay người ta hiểu nhầm hoàn toàn về một di sản quá khứ do chúng thay đổi trong một thời đại nào đó, ví dụ như tượng Hy Lạp cổ đại vốn bằng đồng và được tô vẽ lòe loẹt, ngày nay phần lớn bằng đá cẩm thạch do người La Mã sao chép lại, và người ta chấp nhận những tượng đá đó là văn minh Hy Lạp. Ở ta cũng vậy, những ngôi chùa thời Lý thường chỉ là một ngọn tháp lớn có một tượng Phật giữa lòng, ngày nay khi tháp đã đổ, những pho tượng được xếp cùng với một ban thờ đông đảo trong một nội thất khép kín và đôi khi chúng được sơn son thếp vàng lên cả mặt đá.

Quá khứ không phải bao giờ cũng được hiểu đúng như nó tồn tại, mà phần lớn người ta chỉ có thể đoán nhận, cảm nhận quá khứ từ các di sản, chính xác hơn cần kết hợp với những nguồn tư liệu lịch sử khác, tuy nhiên sự cảm nhận thuần túy qua tác phẩm nghệ thuật lại thường đúng với bản chất ra đời của tác phẩm.

Để có thể phát huy những giá trị của di sản truyền thống hoàn toàn phụ thuộc vào ý thức bảo tồn văn hóa và nhu cầu về văn hóa của con người hôm nay, chứ không chỉ là chơi cổ vật, sưu tầm đưa những thứ quý về nhà mình. Xét cho cùng thì tác phẩm dưới dạng vật chất cũng chỉ là biểu hiện ý tưởng, một đời sống tinh thần nào đó, cái vỏ vật chất đó, chỉ có giá trị tương đối về mặt nghệ thuật và công nghệ quá khứ. Nếu cổ vật, di sản không được giữ đúng như nó từng có, không hệ thống được theo tiến trình lịch sử, con người hiện tại dễ phát triển trên mảnh đất trống rỗng về văn hóa, vọng ngoại và lai căng là đương nhiên, cũng như ngày nào đó cần thiết phải tìm lại cội nguồn của mình thì đã không bao giờ có thể quay lại.

Truyền thống không chỉ là tập tục, kinh nghiệm mà là cả nguồn dinh dưỡng tinh thần cho một đứa trẻ trở thành người lớn lành mạnh, vốn được quy định bởi một thứ tiếng mẹ đẻ nhất định và một đời sống tâm hồn không chỉ là từ một gia đình cụ thể mà là cả quá khứ lâu dài của dân tộc./.

Phan Cẩm Thượng
Nhà phê bình mỹ thuật

(Nguồn: QĐND)