PV: Thưa PGS. TS Nguyễn Văn Huy, ý kiến của ông về bảo tồn văn hóa truyền thống trong thời gian qua như thế nào?

PGS. TS. Nguyễn Văn Huy: Trong một thập niên qua, với văn hóa, cụ thể là lĩnh vực di sản chúng ta đã làm được rất nhiều. Một thập niên mà nhận thức của người dân, của xã hội về di sản được tăng lên rất nhanh và đặc biệt là nó thấm từ trên xuống dưới, từ thành phố, đô thị về nông thôn, hải đảo, miền núi. Đi đâu chúng ta cũng thấy mọi người nói về di sản văn hóa, đông đảo người dân đã có ý thức giữ gìn và bảo tồn di sản của mình.

Mấy tháng trước, tôi trở lại Đồng Văn, Mèo Vạc của tỉnh Hà Giang, nghe rồi chứng kiến bà con ở phố cổ Đồng Văn đã giữ gìn di sản của mình như thế nào. Rồi ở các tỉnh Tây Nguyên như Đắc Lắc, Đắc Nông, Kon Tum, đi đâu cũng đều nhận thấy ý thức cũng như hành động cụ thể của bà con giữ gìn văn hóa cổ truyền của mình đối với nghệ thuật biểu diễn cồng chiêng, sử thi, nhà rông, nhà dài truyền thống… Từ ý thức chuyển sang hành động, cộng đồng tham gia công tác bảo tồn cùng với các cơ quan quản lý văn hóa của Nhà nước đặc biệt là các địa phương từ tỉnh, huyện đến xã đều có chương trình lớn nhỏ khác nhau nhằm thực hiện bảo tồn những phong tục tập quán, lễ hội, nghề thủ công và nhiều di sản cụ thể khác.

Thành công tiếp nữa là tính phổ biến và lan rộng về việc nhìn nhận, giữ gìn di sản văn hóa phi vật thể (DSVHPVT). Trước đây, nói đến di sản người ta nói nhiều đến di tích mang tính vật chất, chưa có sự quan tâm đúng mức tới DSVHPVT. Nhưng nay đã hoàn toàn khác. Từ khi khái niệm DSVHPVT được nhắc đến trong Luật Di sản văn hóa (2004), đặc biệt là khi các DSVHPVT được UNESCO công nhận là kiệt tác của nhân loại, đại diện của nhân loại hay di sản cần được bảo vệ khẩn cấp như: Nhã nhạc cung đình Huế (2003), Không gian cồng chiêng Tây Nguyên (2005), Ca trù (2009), Quan họ (2009), Hội Gióng (2010)… đã trở thành tâm điểm của giới truyền thông, được toàn xã hội chú ý đến, từ đó kích thích trở lại các cấp quản lý văn hóa, cộng đồng quan tâm, đề cao và gắn vai trò tham gia, bảo vệ.

Rất nhiều di tích, di sản được phục hồi, làm mới lại đã trở thành những điểm kích thích du lịch.

PV: Cùng với những thành công đó, điều gì khiến ông băn khoăn?

PGS. TS. Nguyễn Văn Huy: Tồn tại thấy rõ trong sự bất cập khi giải quyết mối quan hệ giữa bảo tồn văn hóa và phát triển. Làm thế nào cho mối quan hệ này được cân đối, hài hòa khi chúng ta làm công tác bảo tồn văn hóa nhưng không cản trở phát triển của xã hội, và ngược lại. Chúng ta còn nhớ, khi Hoàng thành Thăng Long phát lộ cũng là lúc công trình nhà Quốc hội chuẩn bị xây dựng. Chúng ta đã giải quyết tốt vấn đề vừa giữ được di sản, vừa xây dựng được nhà Quốc hội. Nhưng có chỗ khác, giải quyết chưa tốt, còn mâu thuẫn giữa bảo tồn và phát triển, chẳng hạn như việc xây dựng cầu vượt ngã tư Ô Chợ Dừa, tranh luận mãi, làm chậm tiến độ xây dựng, gây khó khăn cho việc giải tỏa tắc nghẽn giao thông ở một tuyến đường huyết mạch.

Trong quá trình bảo tồn di tích, quy chuẩn không rõ ràng. Nhiều nơi làm tùy tiện, chưa đúng khoa học, không đúng phương pháp, gây nên tình trạng “biến dạng” của di tích được trùng tu. Người ta đến một di tích, một ngôi chùa với mong muốn hiểu được chiều sâu lịch sử của dân tộc, của địa phương đó, nhưng trùng tu hoặc xây mới không có chuẩn mực, không đúng khoa học khiến chùa thành mới làm, lòng người chán nản. Khi đến di tích Nhà tù Côn Đảo, bản thân tôi cảm thấy đau lòng khi việc phục hồi di tích này ở nhiều chỗ đã làm biến dạng từ cánh cửa, xà lim, chốt xà lim,… Ở chuồng cọp, cổng trại bị trùng tu tùy tiện không dựa trên cơ sở khoa học, thiếu giám sát chặt chẽ gây phản cảm, nhức nhối… Rồi ở các lễ hội, các loại hình DSVHPVT, nhiều nơi có sự can thiệp thô bạo của các nhà tổ chức không hiểu biết, thậm chí của các cơ quan, viện nghiên cứu đã “góp phần” làm sai lệch giá trị di sản.

PV: Cũng có nhiều lo ngại, rằng trong quá trình hội nhập, toàn cầu hóa, vấn đề bảo tồn văn hóa truyền thống mọi người ít quan tâm hơn là hưởng thụ hay tiếp cận những điều kiện hiện đại, các loại hình văn hóa đương đại?

PGS. TS. Nguyễn Văn Huy: Quá trình hội nhập quốc tế đối với văn hóa nước ta là quá trình diễn ra suốt trường kỳ lịch sử, chứ không phải chỉ bây giờ. Hàng ngàn năm tổ tiên chúng ta đã tiếp xúc với văn hóa Trung Hoa, Ấn Độ, đến văn hóa phương Tây ở thế kỷ 15, 16. Từ giữa thế kỷ 19, Pháp đô hộ nước ta hơn 80 năm. Đó là thời kỳ văn hóa phương Tây du nhập sâu rộng. Đến nay là thời kỳ hội nhập đa phương hóa trong điều kiện thương mại mở rộng cửa, công nghệ thông tin phát triển. Những bối cảnh như vậy đã tạo điều kiện cho nhân dân ta những trải nghiệm, tiếp xúc văn hóa thế giới.

Lâu nay người ta thường băn khoăn, quá trình hội nhập như vậy có sợ mất văn hóa hay không? Tôi cho rằng không nên ngại, không việc gì phải ngại cả. Một trong những đặc điểm nổi trội của người Việt chính là tính “mở”, một dân tộc luôn luôn mở để tiếp thu văn hóa của các nước làm tăng thêm sức mạnh của mình. Chúng ta đã từng bị 1000 năm Bắc thuộc nhưng văn hóa Việt vẫn đứng vững, trong khi nhiều dân tộc khác bị đồng hóa, bị mất nước. Thời Pháp chúng ta bị văn hóa Pháp lấn lướt, nhưng không, dân tộc chúng ta đã đứng vững, giữ bản sắc và giành độc lập.

Phải hết sức tin tưởng vào bản lĩnh Việt Nam, bản lĩnh văn hóa Việt Nam. Bản lĩnh đó thể hiện ở chỗ mỗi tầng lớp nhân dân đều tự biết chắt lọc, tiếp thu yếu tố văn hóa này hoặc từ bỏ những nét văn hóa không thích hợp với mình. Từ cộng đồng nhỏ, thôn xóm, khu phố, từ cư dân đô thị hay nông thôn, từ các tầng lớp xã hội khác nhau đều có cách tiếp thu riêng biến văn hóa bên ngoài thành của mình, giúp cho dân tộc chúng ta trường tồn. Một dân tộc mà đóng cửa không biết tiếp nhận những tinh hoa từ các dân tộc khác thì đó là nguy cơ cho dân tộc ấy. Cuộc sống chúng ta hiện nay thay đổi vô cùng nhanh chóng, nhưng cốt cách vẫn là dân tộc Việt Nam, đó chính là nhờ bản lĩnh cộng đồng dân tộc Việt Nam. Hơn 30% dân số Việt Nam sử dụng internet, đó là điều không thể tưởng tượng. Thanh niên đâu đâu cũng sử dụng internet, sử dụng nguồn âm nhạc lấy từ trên mạng, hội họa đương đại từ các nước phương Tây; ti vi cả ngày lẫn đêm chiếu phim Hàn Quốc, phim từ tiểu thuyết lịch sử của Trung Quốc; liên tục các cuộc giao lưu văn hóa, biểu diễn nghệ thuật của giới trẻ nước ta với nước khác… nhưng đâu có làm mai một văn hóa dân tộc. Bản lĩnh của dân tộc Việt Nam đã nhào nặn văn hóa từ bên ngoài hòa nhập vào văn hóa Việt Nam một cách nhuần nhuyễn, sáng tạo làm cho văn hóa thêm phong phú, cho dân tộc Việt Nam thêm mạnh mẽ và đứng vững trước bao thách thức.

Tôi luôn tin tưởng ở bản lĩnh của chúng ta, bản lĩnh dân tộc đã được rèn luyện qua hàng nghìn năm. Chính bản lĩnh đó đã tôi luyện và tạo dựng bản sắc văn hóa Việt Nam. Mở, hội nhập nhưng bản lĩnh biết sàng lọc, bản lĩnh biết tiếp thu, biến nó thành máu thịt của mình để chảy hòa vào “dòng máu” văn hóa Việt Nam. Chúng ta thấy rõ-đó là bản lĩnh bất hủ của dân tộc ta./.

PV: Xin cảm ơn PGS. TS Nguyễn Văn Huy!                                                       

Vương Hà (thực hiện)

(Nguồn: QĐND)