Nói đến những giá trị văn hóa truyền thống là nói đến văn hóa vật thể và phi vật thể. Có thể hiểu khái lược văn hóa vật thể là những giá trị vật chất như những công trình kiến trúc, các sáng tạo nghệ thuật như: lăng tẩm, đình, chùa, đền, miếu, tháp, phù điêu, đồ dùng trong lao động và sinh hoạt... Văn hóa phi vật thể là những sản phẩm tinh thần với các hình thái cơ bản như: văn hóa ngôn từ, nghi lễ, lễ hội, ca múa, nhạc, sân khấu, nghệ thuật tạo hình, nghệ thuật ẩm thực, y tế dân gian, phong tục, tập quán, võ thuật cổ truyền... Văn hóa phi vật thể chủ yếu là những thành quả sáng tạo mang tính dân gian, ra đời từ sự kết tinh của quá trình phát triển lịch sử của các dân tộc. Văn hóa vật thể và văn hóa phi vật thể luôn có mối quan hệ chặt chẽ, hòa quyện với nhau, hàm chứa trong nhau. Một ngôi đình, ngôi chùa hay ngôi đền,... luôn gắn với lễ hội mang mầu sắc văn hóa tâm linh; gắn liền với điệu quan họ, điệu hát xoan, ca trù, khắp Thái, ca bài chòi,... lại được "vật chất hóa" khi được các nghệ nhân thể hiện.

Trên thực tế, phải nói rằng trong những năm gần đây, ngành du lịch Việt Nam đang phát triển một cách ồ ạt, đôi khi mang tính tự phát, thiếu một kế hoạch mang tính chiến lược cơ bản và dài hơi, cùng với đó là tình trạng cơ sở hạ tầng yếu kém, thiếu đồng bộ trong một hệ thống liên hoàn; công tác tuyên truyền, quảng bá hình ảnh du lịch còn mang tính thời vụ, thiếu chuyên nghiệp; rồi đội ngũ hướng dẫn viên còn thiếu và yếu, lại chưa chuyên nghiệp... Tất cả những nguyên do này đã đưa tới tình trạng nhiều giá trị văn hóa quý báu của dân tộc bị hiểu sai lạc, thậm chí làm cho méo mó, mai một. Trách nhiệm đó: thuộc về những người quản lý và khai thác du lịch. Ðiều đó ta có thể nhìn thấy ở bất cứ nơi nào du lịch phát triển một cách ồ ạt, thiếu tính bền vững.

Như Sa Pa chẳng hạn, đây là địa danh thu hút du khách bởi nằm ở tiểu vùng khí hậu rất đặc biệt, cảnh quan sơn thủy hữu tình, có nhiều di tích lịch sử văn hóa cổ, nay không gian văn hóa ở đây đã và đang bị phá vỡ vì quá nhiều công trình xây dựng không theo một quy hoạch nào, mạnh ai người ấy làm, miễn là lợi. Ðiểm qua một số khu du lịch ở Tây Bắc, có thể thấy những giá trị văn hóa dân tộc đang đứng trước nguy cơ bị mai một do sự phát triển du lịch. Vào mùa hoa ban nở, đi suốt từ Yên Bái, Lai Châu, Ðiện Biên, đến Sơn La, Hòa Bình,... chỉ còn thấy lác đác đây đó vài bóng hoa ban trắng. Ðó là những địa phương chỉ vài chục năm trước, rừng ban nối rừng ban, hoa trải thảm trên ngàn, hương thơm vấn vít từng áng mây ngọn gió và đã trở thành biểu tượng của Tây Bắc.

Hiện tại, ở khắp ba miền, những khu du lịch đua nhau mọc lên nhưng lại tỏ ra đang thiếu đi nét đặc trưng của dân tộc, vùng, miền. Ðứng trước một ngôi nhà sàn văn hóa, dẫu xây cất bằng vật liệu gì du khách cũng không thể phân biệt được đó là nhà sàn của dân tộc nào, của người Tày, người Mường, người Thái hay của người Khơ Mú... Trong những buổi biểu diễn hoặc giao lưu văn nghệ, các vũ công người Mường lại xòe và hát Thái. Và ngay các điệu xòe Thái vốn tinh tế và uyển chuyển trong điệu khèn điệu "pí" (sáo) hay đàn tính từng say lòng du khách trong và ngoài nước, nay cũng "bốc lửa" hơn bởi những động tác dậm chân và lắc hông trong tiếng nhạc xập xình. Còn các lễ hội dẫu bỏ ra bao nhiêu tiền, do cấp nào tổ chức thì cũng nặng tính sân khấu biểu diễn, xa rời vốn cổ, như ngày nay có địa phương tổ chức lễ hội Xên bản xên mường - cúng bản cúng mường, của người Thái; Sàn hoa hạn khuống - một hình thức diễn xướng sân khấu sơ khai, nơi trai gái Thái xưa hát đối đáp giao duyên; Chợ tình và Tết độc lập... Ðơn cử cho đến hôm nay, liệu du khách và các cô gái Thái đen còn hiểu được ý nghĩa nhân sinh cao đẹp của hàng cúc bạc hình bướm trên áo "cỏm" (áo mặc ngoài bó sát người của con gái Thái) mình đang mặc, với một bên là những con bướm đực, một bên là những con bướm cái? Bướm đực có đầu hình tam giác, mang đôi râu kiêu hãnh vươn ra phía trước, bướm cái đầu tròn, có lỗ nhỏ hình thoi ở giữa. Khi luồn đầu bướm đực vào đầu bướm cái, vạt áo được khép lại kín đáo. Hai hàng bướm như đang chụm đầu vào nhau trong vũ điệu giao duyên huyền ảo. Con gái chưa chồng thì hàng cúc áo mang số lẻ, như còn chờ đợi cặp đôi; con gái có chồng hàng cúc áo mang số chẵn, là chuyên chở hạnh phúc vẹn tròn. Ý nghĩa âm dương giao hòa, khát vọng về một cuộc sống sinh sôi bất diệt được gửi gắm vào hàng cúc áo, thật tinh tế và ý nghĩa nhường nào! Ðành rằng khi xã hội phát triển, sự giao lưu văn hóa cùng sự cách tân theo quan điểm thẩm mỹ của thời đại, không hoàn toàn nệ cổ. Nhưng với những chiếc áo sắc mầu diêm dúa, thêm chút phấn son, các cô gái Thái bước ra sân khấu và làm cho những người Thái cao tuổi, nhất là các nhà nghiên cứu không khỏi day dứt, tiếc nuối về nét văn hóa riêng, độc đáo của ngày xưa...

Với các phong tục, tập quán và lễ hội, do sự hiểu biết và năng lực hạn chế của cán bộ chuyên trách, lại chưa có sự phối hợp chặt chẽ giữa các nghệ nhân và các nhà sưu tầm nghiên cứu văn hóa dân gian cho nên có lúc tổ chức còn nửa cổ, nửa kim. Thí dụ Hội cầu mưa của người Thái vùng Tây Bắc lại có hình ảnh "ông trời" cầm cành cây nhúng vào bình nước vẩy tượng trưng cho cơn mưa (!?), rồi Chợ tình đã bị thương mại hóa làm ảnh hưởng không nhỏ tới nét đẹp cổ truyền vốn có... Trong khi đó, các nghệ nhân ngày một già yếu và mất dần, mà họ lại là người nắm phần lớn vốn liếng tài sản tinh thần của cộng đồng trong lĩnh vực nhất định. Chính họ chứ không ai khác, là người lưu giữ và truyền cho thế hệ sau, chẳng thế mà tổ chức UNESCO đề nghị tặng họ danh hiệu: "Báu vật nhân văn sống". Vậy chúng ta cần làm gì, cần tạo ra những điều kiện như thế nào để cùng các nghệ nhân gấp rút sưu tầm, truyền dạy giá trị văn hóa ấy cho đồng bào, đồng thời tôn vinh chăm sóc "báu vật nhân văn sống" của mỗi tộc người?

Nhìn rộng ra các địa phương khác trên cả nước, tuy mức độ có thể khác nhau nhưng đều gần giống nhau trong việc tổ chức, quản lý, khai thác du lịch theo kiểu "ăn xổi ở thì", chạy theo lợi nhuận trước mắt, gây tác hại không nhỏ cả về môi sinh, môi trường cùng việc "chết mòn" các giá trị văn hóa mà nhiều tác giả tâm huyết đã thể hiện nỗi xót xa trong rất nhiều bài báo và công trình nghiên cứu. Nhiều quốc gia có ngành du lịch phát triển, cũng từng phải trả giá không nhỏ cho những điều tưởng như nhỏ nhặt kia. Nhưng họ nhanh chóng rút kinh nghiệm, điều chỉnh kịp thời, bởi vậy tự thân sản phẩm du lịch của họ, trong đó có văn hóa dân tộc, tỏa ra một sức hút đến say lòng du khách trong và ngoài nước. Ðến hiện tại, cần thừa nhận rằng, việc đầu tư khai thác du lịch của chúng ta đang bị lây nhiễm "căn bệnh hình thức". Ðó là nguyên nhân cơ bản đưa tới tình trạng sau khi một số địa phương tổ chức "tuần văn hóa du lịch" rầm rộ và tốn kém tiền của, thì lượng du khách lại ngày một ít đi. Các di tích và thắng cảnh đang dần xuống cấp và mất dần. Nhiều ngọn núi đá đẹp đã bị khai thác để lấy đá nung vôi,...

Ngày nay, hoạt động du lịch đang đem lại một nguồn lợi không nhỏ, được coi là ngành "công nghiệp không khói", và trở thành đòn bẩy thúc đẩy sự phát triển nền kinh tế, văn hóa... Nhưng muốn du lịch phát triển lâu bền, một trong những điều cần nhất là phải giữ gìn, bảo quản bằng được các giá trị văn hóa đặc thù của từng dân tộc, mỗi vùng, miền; đó mới là căn nguyên thu hút du khách đến thăm ngày một đông hơn. Làm thế nào để văn hóa dân tộc mãi giữ được cái hồn cốt riêng ấy. Ðó là câu hỏi lớn dành cho các cấp, các ngành có vai trò và chức năng tổ chức, quản lý và khai thác du lịch, và thiết nghĩ, một trong những yếu tố then chốt để thúc đẩy du lịch là tăng cường bảo vệ các di sản văn hóa và môi trường du lịch. Nghị quyết T.Ư 5 khóa VIII Về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc đặt ra nhiều vấn đề lớn, toàn diện và có tính chiến lược, mà khi áp dụng vào từng vùng, miền, các nhà lãnh đạo có trách nhiệm tổ chức, quản lý và khai thác du lịch cần có sự áp dụng khoa học và sáng tạo, nhằm đạt hiệu quả cao nhất trong việc bảo tồn và phát huy vốn văn hóa dân tộc. Riêng với ngành du lịch, tự thân nét đẹp văn hóa ấy khi được giữ gìn, chăm chút, sẽ tỏa sức hấp dẫn lớn với du khách.

Theo Nhân dân