Theo các chuyên gia, điểm đầu của lối thoát và “cởi trói” cho nông nghiệp, nông dân là phải bắt đầu từ tư duy nhà quản lý nông nghiệp. Vấn đề đặt ra là, làm sao để từ điểm đầu lối thoát này, cả nền nông nghiệp vững bước tiến lên? Chắc chắn, theo quy luật của sự phát triển thì làm gì cũng cần có lộ trình, và muốn tiến lên phải biết chính xác vạch xuất phát chỗ nào và đích ở đâu rất cụ thể. Thực hiện tái cơ cấu nông nghiệp, muốn thành công, cũng phải có lộ trình như thế.

Cần xách định rõ vị trí nông dân trong nông nghiệp

Dẫn hành trình “cởi trói” này, xin bắt đầu từ Quyết định số 899/QĐ-TTg ngày 10/6/2013, phê duyệt Đề án tái cơ cấu ngành nông nghiệp theo hướng nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững. Vì đây là căn cứ cho các bàn thảo giải pháp tái cơ cấu, cũng là căn cứ để ngành nông nghiệp tái cơ cấu.

Cùng quan điểm phải coi trọng vai trò nông dân, ông Lê Thành Công, Bí thư Huyện ủy Châu Thành (Đồng Tháp) còn lưu ý: “Mỗi nơi muốn thực hiện tái cơ cấu, xây dựng đề án xong, phải có tuyên truyền, xin ý kiến nông dân xem những bước đi trong đề án đặt ra có thực hiện được hay không. Bởi đề án là chủ trương, kế hoạch, hướng dẫn... còn người thực hiện là nông dân, cán bộ cơ sở”.

Những đề xuất này là đúng đắn. Bởi lẽ, nếu chỉ bàn tái cơ cấu một cách chung chung, hô hào tái cơ cấu, kêu gọi đầu tư, nghĩ ra nhiều mô hình, phát động nhiều phong trào… nhưng không biết tái cơ cấu cho ai, họ có nhu cầu gì, khả năng đáp ứng nhu cầu thế nào… thì sẽ dấn thân vào cuộc hành trình đại lãng phí và vô định.

Rất may, tại buổi làm việc giữa các chuyên gia tư vấn xây dựng Đề án tái cơ cấu nông nghiệp tỉnh Đồng Tháp (tỉnh đi đầu cả nước trong xúc tiến tái cơ cấu nông nghiệp), lãnh đạo tỉnh này và nhiều chuyên gia hàng đầu về nông nghiệp đã khẳng định, thực hiện tái cơ cấu nông nghiệp để nâng cao đời sống nông dân, làm đổi mới nông thôn là việc làm cần thiết, cấp bách, như một cách để “trả nợ” nông dân sau bao năm nông dân và nông thôn nỗ lực vượt khó, thực hiện sứ mệnh quan trọng của mình với đất nước nhưng bản thân họ còn đang khó khăn trăm bề.

Như thế, cửa thoát hiểm đã mở. Nông dân chính là người sẽ hiện thực hóa hành trình tái cơ cấu này. Cần có kịch bản chi tiết cho tái cơ cấu để nông dân đi đúng đường, gánh đúng sức của mình.

Hiểu biết thị trường

Theo TS Đào Thế Anh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hệ thống Nông nghiệp (Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam), “Nước ta thường có chỉ đạo là tập trung vào sản xuất một số mặt hàng chính. Nhưng cách này đi ngược với quy luật thị trường. Bởi nếu sản phẩm gì nhiều quá, giá sẽ giảm. Đây là quy luật chung. Trên thế giới, các nước đều tìm cách tránh tình trạng này”.

Chúng tôi thấy, nhiều chuyên gia cùng quan điểm phải sản xuất để phục vụ nhu cầu thị trường, không làm lấy được một cách mù mờ, cảm tính như đang diễn ra. Nói theo TS Đặng Kim Sơn, “lâu nay ta làm theo cách có gì thì phát triển cái đó. Còn nay phải đi theo cách làm ra những sản phẩm thị trường cần trên cơ sở chọn lựa từ tiềm năng, thế mạnh của mình”.

Sự “gặp nhau” trong quan điểm nhiều chuyên gia về việc cần xuất phát từ nhu cầu thị trường, đến thời điểm này, so với nguyện vọng của nông dân, như anh Huỳnh Văn Sơn (ở Thạnh Hóa, Long An, chúng tôi đã đề cập), là muốn có kiến thức, thông tin thị trường để tự tin sản xuất cái gì cho hợp, rõ ràng các bên đang tiến lại gần nhau. Dây “trói” nông nghiệp đã lỏng thêm một nấc. Nó khẳng định rằng, hiểu thị trường là nhu cầu cấp thiết cho lộ trình tái cơ cấu nông nghiệp.

Tuy nhiên, cũng cần lưu ý thêm về đề xuất của TS Đào Thế Anh rằng, tái cơ cấu cây trồng phải đặt trong mối quan hệ tổng thể cả nền nông nghiệp (giữa trồng trọt với chăn nuôi, thủy sản…). Nước ta có nhiều tiềm năng về trồng trọt, lại đang trong ngưỡng cửa hội nhập rộng và sâu với thế giới, cơ hội sẽ nhiều lên, nhưng thách thức cũng tăng. Vì tái cơ cấu, thực ra là “tạo ra một cơ cấu kinh tế do thị trường quyết định. Trong nền kinh tế thị trường, nếu ta không tiếp cận được thị trường thì sẽ không có động cơ để thúc đẩy sản xuất”.

Cho nên, bên cạnh nắm bắt cơ hội, tiếp cận các thị trường quốc tế, nông sản Việt cần quan tâm hơn đến đáp ứng nhu cầu thị trường nội địa. Vì dân số nước ta, theo thống kê mới nhất, đến 1/11/2013 đã đạt 90 triệu dân, đây là một thị trường “màu mỡ” nếu sản phẩm làm ra chinh phục được khách hàng.

Về chiến lược, “không cần thiết chỉ tập trung vào một số sản phẩm chính (ví dụ như lúa, cà phê…) như hiện nay. Điều này rất nguy hiểm do luôn có rủi ro lớn, vì giá cả hàng hóa thế giới luôn biến động, áp lực giảm giá lớn. Chúng ta vẫn cần đa dạng hóa sản phẩm một cách có cơ sở khoa học và thực tiễn. Đa dạng sản phẩm, tăng chất lượng sẽ có nhiều loại thị trường hơn, rủi ro ít hơn”- TS Đào Thế Anh gợi ý.

Liên kết thực chất

Yêu cầu về lộ trình cho tái cơ cấu nông nghiệp đã được chỉ ra: Cần đổi mới tư duy quản lý là trước tiên, rồi xác định đúng vị trí người nông dân là chủ thể chính, nghiên cứu nhu cầu thị trường. Nếu làm được 3 bước quan trọng nêu trên, để đáp ứng được thị trường, cỗ máy sản xuất và tiêu thụ nông sản phải được vận hành đúng.

Đề xuất của TS Thịnh đề cập đến một hành động không thể thiếu nhằm “xốc nách” nông nghiệp tiến lên. Đó là sự liên kết, hợp tác giữa các bên tham gia làm nông nghiệp. Nhớ lại câu chuyện về sự “khó bắt tay” giữa doanh nghiệp và nông dân tại nhiều tỉnh, thì thấy điểm “tắc” là không có cơ sở xây dựng niềm tin để các bên hợp tác với nhau. Mặc dù tại tỉnh Đồng Tháp, Thái Bình, Long An… đã có một số mô hình liên kết có hiệu quả bước đầu. Song, tính bền vững chưa được khẳng định, đôi bên còn “dè chừng” nhau.

Ở điểm này, theo nguyên Phó Thủ tướng Nguyễn Công Tạn, nếu chỉ nói liên kết “4 nhà”(Nhà nước, nhà khoa học, nhà nông, nhà doanh nghiệp) là không còn phù hợp. Cần phải có thêm tổ chức kinh tế của nông dân là hợp tác xã do nông dân lập ra và nó phục vụ cho quá trình sản xuất và tiêu thụ nông sản do nông dân làm ra. Vì dù sao, “doanh nghiệp vẫn là kinh doanh vì lợi nhuận, không thể làm dịch vụ phi lợi nhuận cho nông dân. Nhà nước và nhà khoa học cũng không thể trực tiếp làm hộ cho nông dân được”.

Như vậy, “4 nhà” hay “5 nhà” hoặc con số nào đó không quá quan trọng. Cái cần cho nền nông nghiệp bền vững phải là thực chất hóa các mối liên kết. Vì “nhà” nào cũng có vai trò quan trọng nếu nó làm tròn trách nhiệm của mình. “Nhà” nào cũng phải hành xử theo luật pháp. Khi bắt tay liên kết, các nhà đều phải tạo dựng và giữ chữ tín, cùng có lợi. Qua quá trình liên kết bước đầu ở một số địa phương đã chứng minh, liên kết là xu hướng, là cách hiệu quả nhất để phát triển nông nghiệp bền vững. Và “bộ 3 chân kiềng để lo cho dân” như nguyên Phó Thủ tướng Nguyễn Công Tạn đề cập (trong bài trước) là thực sự cần thiết.