Ở Cao Bằng, dân tộc Dao gồm có ba nhóm chính là Dao Đỏ, Dao Tiền và Dao Quế Lâm. Dân tộc Dao chiếm 9,8 dân số toàn tỉnh Cao Bằng, trong đó dân tộc Dao Đỏ có số lượng chiếm đa số. Nơi cư trú thường sống ở các triền đồi cao (vùng núi đất) và các thung lũng tương đối bằng phẳng của các huyện Nguyên Bình, Bảo Lạc, Bảo Lâm, Thông Nông, Hà Quảng, Trà Lĩnh… Dân tộc Dao Đỏ ở Cao Bằng có nhiều nét đặc sắc trong đời sống văn hoá vật thể và phi vật thể, được phản ánh sâu sắc qua công trình kiến trúc nhà ở, trang phục, ẩm thực, âm nhạc, lễ hội và kho tàng dân ca, dân vũ. Cách nhận biết dân tộc Dao Đỏ rõ ràng nhất thông qua bộ trang phục rất lộng lẫy, nhiều hoa văn đỏ, trắng rực rỡ, nổi bật.

Người Dao Đỏ đa số vẫn sống quần tụ trong những làng bản riêng (xã Thái Học, huyện Nguyên Bình có 100% là dân tộc Dao Đỏ) nên vẫn lưu giữ được những bản sắc văn hoá riêng của dân tộc. Với cuộc sống tâm hồn phong phú, cuộc sống lao động gắn kết cộng đồng nên kho tàng dân ca, dân vũ dân tộc Dao Đỏ cũng rất phong phú, đa dạng và đặc sắc. Dân ca Dao Đỏ gồm có nhiều làn điệu mang sắc thái tình cảm khác nhau, có trữ tình, kịch tính, than thở, vui, buồn… thường được tổ chức vào các ngày chợ phiên, ngày Tết – Lễ – Hội cổ truyền của dân tộc Dao. Nội dung những bài hát phong phú, ca ngợi Đảng, Bác Hồ, ca ngợi quê hương đất nước, cuộc sống lao động hăng say; nêu gương người tốt việc tốt, tình yêu lứa đôi, tình cảm gia đình, tình bè bạn, tình làng nghĩa xóm; đồng thời đả phá những cái ác, thói hư tật xấu, ích kỷ cá nhân và các tệ nạn trong xã hội.

Kho tàng dân ca, dân vũ dân tộc Dao Đỏ khá đồ sộ về quy mô và phong phú về thể loại, làn điệu và nội dung phản ánh. Đặc điểm về cơ bản là giống nhau, nhưng với mỗi làn điệu khác nhau lại được diễn xuất với giọng điệu, âm hưởng khác nhau có thể mượt mà, mềm mại; thơ đọc liền mạch; khoẻ khoắn, hùng tráng; êm ái, tha thiết; hát ru con… như làn điệu Cóng dung, Páo dung, Tồ dung, Phầy lủi, hát ru; múa bắt ba ba, múa lệ miên, thổi sừng trâu, thổi kèn đón dâu…

Mỗi hình thức đều có cách thể hiện thế giới tâm hồn riêng, có khả năng chuyển tải và gợi cảm riêng thông qua lời hát, độ luyến láy trầm bổng của nhạc điệu và tiết tấu. Và, dù ở mọi nơi, mọi lúc đều có thể cất lên những lời ca mượt mà, tình cảm: Đó là lúc vui hội gặp bạn bè, lúc đi chợ thấy bao điều đổi mới, hay là lúc lên nương hoà mình với cảnh sắc của núi rừng… Họ có thể hát theo từng nhóm, trao gửi cho nhau những niềm vui, những kinh nghiệm về cuộc sống; hay có thể đó là một đôi bạn tâm tình đang say sưa với tất cả nhiệt tâm của tuổi trẻ và tình yêu nồng nàn thắm thiết; hoặc cũng có thể đó chỉ là một người đang bày tỏ cảm xúc trước cảnh đẹp thiên nhiên bao la, trước một sự việc hay sự đổi thay của xã hội… Còn nội dung của lời hát thì thật phong phú và hấp dẫn. Từ những hiện tượng tự nhiên: mây, mưa, trăng, gió, cỏ cây, núi đồi cho đến các hiện tượng lịch sử, xã hội, các câu đố, lời chào… nhưng tất cả đều nói lên tâm trạng và nguyện vọng của con người, nói lên tình cảm giữa con người với nhau. Ngay từ lúc còn bé thơ, mỗi người đều đã được nghe mẹ hát những lời ru con ngủ có chứa đựng tình yêu thương tha thiết, những lời hát đó nó còn hàm chứa cả những lời răn, lời khuyên, lời dạy dỗ nhẹ nhàng tình cảm. Khi trẻ đến tuổi vui chơi, học hỏi thì các trò chơi dân giã, mộc mạc luôn là một niềm đam mê và gắn kết tình cảm bạn bè.

Trong những dịp mừng sinh nhật, mừng nhà mới hay mừng đám cưới, mọi người đến với nhau ngoài lễ và những tặng vật còn có những bài hát chúc mừng. Đó là những lời hát ca ngợi thành quả lao động, sự ăn ở đức độ và là những lời chúc an lành, may mắn…Một thể loại dân ca khác của dân tộc Dao Đỏ thường được dùng trong các đám tang là hát tang lễ do các ông thầy thể hiện. Đó là những lời hát nghiêm trang, xúc động nói lên công đức người đã khuất và nói lên nỗi tiếc thương của những người ở lại.

Kho tàng dân ca, dân vũ dân tộc Dao Đỏ tỉnh Cao Bằng phong phú về thể loại với nhiều làn điệu khác nhau. Đó là Tộ dung là hình thức đọc lượn; Cóng dung là hình thức nói lượn; Cóng phây là hình thức hát thơ; Phầy sáng là hình thức đọc thơ liền mạch và Phầy lủi là hình thức đọc liền mạch, có đối đáp, trong đó có Páo dung – một hình thức hát lượn về tình yêu đôi lứa:

Mùa xuân qua đi mùa hạ đến

Mùa thu qua đi mùa đông lại về

Đêm khuya nhớ mãi, một mình em buồn

Không có đường nào giải buồn cho em

Thiên hạ người người được vui vẻ

Chỉ có một mình em cô đơn

Anh thấy em rất xinh đẹp, thông minh

Rực rỡ hơn muôn vàn màu sắc

Em đừng chê anh

Đôi ta sẽ có ngày được đến bên nhau

Em chỉ thấy mặt trời chiếu trên núi

Không thấy anh yêu kết cùng em

Biển khác có hoa không đi hái

Đôi ta yêu nhau kết thành đôi.

Tất cả các làn điệu này đều được thể hiện ở mọi nơi, mọi lúc với những nội dung khác nhau, diễn tả cảm xúc lúc vui hội gặp bạn bè, lúc đi chợ thấy bao điều đổi mới, hay là lúc lên nương hoà mình với cảnh sắc của thiên nhiên… Bằng các làn điệu, mọi người trao gửi cho nhau những niềm vui, những kinh nghiệm về cuộc sống; hay có thể là sự trao đổi tâm tình của đôi trai gái đang thắm tình yêu thương.

Hát ru (Lảo cù ngỏa) là những lời ca mượt mà, êm ái nhằm kích thích cho trẻ mau đắm trong giấc ngủ thần tiên. Trong các điệu hát ru, nội dung thường được các bà mẹ tự sáng tác nhằm giáo dục cho con cái về đạo lý làm người; về tình yêu thương quê hương, đất nước và giáo dục cho con cái những đạo lý làm người, hướng cho con ý chí phấn đấu về sau, như:

Con ơi ngủ cho ngoan, hãy nhắm mắt ngủ ngon, ngủ đến trưa mặt trời ló rạng, ngủ đến chiều mẹ đi làm về, ngủ đến khi con gà vào chuồng nghỉ.

Người Dao ta đời đời kế tiếp

Xây dựng nước nhà rạng rỡ non sông

Cháu con ta là chủ nhân cuộc sống

Để sau này nối tiếp bước cha ông

Lời hát mừng nhà mới là những lời ca vui tươi, đằm thắm nhằm chúc mừng cho gia đình nhà chủ đã cố gắng, giỏi giang, biết làm ăn phát triển kinh tế. Nội dung lời hát cũng chúc tụng cho gia đình, họ hàng, làng bản mọi người đều mạnh khỏe, yên vui và làm ăn phát đạt:

Chủ nhà năm nay gặp đại lợi

Vợ chồng bàn bạc làm nhà mới

Gia đình tân gia được bình yên

Người già sống lâu muôn tuổi

Người trẻ luôn tươi đẹp như hoa

Lương thực đầy kho

Gia súc đầy chuồng

Kim ngân, tiền bạc đầy nhà

Con cháu thông minh

Được thăng quan cai quản triều đình.

Múa bắt ba ba (Piáo tộ) được kể lại rằng: Từ xa xưa mọi người đang yên vui sinh sống, mùa màng tươi tốt, lợn đầy chuồng, gà đầy sân… thì có một con rùa yêu quái đến quẫy nhiễu, nó giẫm phá mùa màng, gieo rắc bệnh tật cho người và gia súc nên mọi người phải kêu cứu lên Bàn Vương thì được Bàn Vương báo mộng cho biết: Tấy cả đều do con rùa yêu quái gây ra, phải tìm bắt và giết cho được loài yêu quái ấy, dân bản mới được yên lành. Sau đó cả làng bản hễ là đàn ông, con trai đều phải đi tìm bắt rùa. Từ đó trò múa bắt ba ba được hình thành trong những dịp lễ với ý nghĩa: người dân cầu Bàn Vương phù hộ cho cuộc sống sinh hoạt hàng ngày được bình yên, người già được an khang, mọi người được mạnh khoẻ, làm ăn phát đạt.

Múa tẩu sai (Lệ miên) là hình thức múa nghi lễ, được dùng trong lễ cấp sắc, dùng trong các đám tang.

Thổi sừng trâu cũng là hình thức hát nghi lễ. Thường được kết hợp hát, thổi sừng trâu và cầu khấn mong cho cuộc sống nhân dân luôn may mắn, thuận lợi; cầu cho mọi người luôn mạnh khỏe, hạnh phúc, an vui; cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt, bội thu…

1. Cầu cho xã Thái Học bốn mùa đều được bình an.

2. Phù hộ nhân dân; bảo vệ đàn gia súc, gia cầm, mùa màng trồng trọt.

3. Phù hộ tất cả thầy trò, con cháu học tập kiến thức được giỏi giang, mãi mãi nhớ công ơn thầy cô giảng dạy.

Kho tàng dân ca, dân vũ dân tộc Dao Đỏ tỉnh Cao Bằng là những loại hình nghệ thuật đặc sắc và mang ý nghĩa giáo dục sâu sắc, nhưng hiện nay lại đang dần bị mai một. Bên cạnh những nguyên nhân có tính chất xã hội có lẽ phải kể đến sự quan tâm chưa đúng mức của các cấp uỷ Đảng, chính quyền địa phương trong việc đầu tư cho công tác nghiên cứu, sưu tầm và phổ biến các làn điệu dân ca; vai trò và tác dụng của dân ca trong cuộc sống chưa được nhận thức đúng đắn để có chủ trương, giải pháp kịp thời và hiệu quả.

Vì vậy, để phát huy được vốn văn hoá truyền thống dân ca, dân vũ dân tộc Dao Đỏ, đáp ứng nhu cầu về đời sống tinh thần của nhân dân, phát huy vai trò giáo dục thế hệ trẻ, phát triển nhân cách con người và phục vụ nhiệm vụ chính trị, cần tập trung thực hiện những vấn đề cơ bản sau:

Một là, tăng cường công tác quản lý thông qua việc thường xuyên giáo dục chính trị tư tưởng, xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức vừa có đầy đủ năng lực chuyên môn, vừa có tinh thần trách nhiệm trong nghề. Cán bộ công nhân viên quản lý văn hoá các cấp thấm nhuần về chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, có tâm huyết với nền văn hoá nghệ thuật địa phương mình. Công tác quản lý không chỉ chú trọng về con người mà cần phải nắm bắt được nội dung chính xác, đồng thời cần có giải pháp hữu hiệu để phát huy được kho tàng nghệ thuật đặc sắc đó.

Hai là, tăng cường công tác tuyên truyền giáo dục để đồng bào nhận thức được vai trò của văn hoá trong sự phát triển bền vững của cộng đồng nói chung và từng người nói riêng. Cần tổ chức những hình thức tuyên truyền giáo dục phù hợp, nêu rõ những giá trị văn hoá của dân ca, dân vũ, đồng thời định hướng cho nhân dân trong việc vận dụng các làn điệu dân ca trong đời sống mới. Hình thức thông tin có thể trực tiếp qua các hoạt động văn nghệ quần chúng tại địa phương hoặc trên các phương tiện thông tin đại chúng, sách báo, phim, ảnh. Cần giáo dục lòng tự hào bản sắc dân tộc trong cộng đồng người Dao Đỏ, nhất là trong tầng lớp thanh thiếu niên để họ có thêm lòng yêu mến nghệ thuật dân tộc mình.

Ba là, nghiên cứu, sưu tầm vốn văn hoá truyền thống cần dựa vào cộng đồng, để từng bước tổ chức công tác sưu tầm và nghiên cứu cho phù hợp. Cùng với sự quan tâm ủng hộ của lãnh đạo chính quyền ở các cấp, và sự đầu tư kinh phí thích đáng cho các hoạt động nghiên cứu, sưu tầm: công tác điền dã, ghi âm, ghi hình về dân ca, dân vũ dân tộc Dao Đỏ; gặp các nghệ nhân, nghiên cứu các làn điệu Dao Đỏ và nội dung ý nghĩa của từng làn điệu để từ đó xây dựng phương pháp bảo tồn cụ thể. Tăng cường mạng lưới nghiên cứu, sưu tầm đến tận các thôn bản ở địa phương, đồng thời tổ chức các buổi hội thảo chuyên đề về dân ca Dao Đỏ.

Bốn là, phát triển các loại hình dân ca, dân vũ dân tộc Dao Đỏ trong quần chúng nhân dân, khuyến khích phong trào diễn xướng dân ca trong quần chúng, động viên họ mạnh dạn và có thái độ hợp tác với các cán bộ văn hoá địa phương, các nhà nghiên cứu, sưu tầm để thúc đẩy nền văn hoá của dân tộc. Tổ chức những buổi liên hoan, hội thi hát về dân ca, dân vũ dân tộc, tạo cơ hội cho việc khai thác vốn dân ca còn tiềm ẩn trong quần chúng nhân dân. Sử dụng các làn điệu của dân ca Dao Đỏ vào các sáng tác mới, cải biên các làn điệu phù hợp với yêu cầu nhịp sống của thời đại nhưng vẫn giữ bản sắc dân tộc của chính mình.

Năm là, đào tạo, bồi dưỡng cho lớp trẻ, tạo môi trường cho thế hệ trẻ có điều kiện học hỏi, tiếp thu những tinh hoa văn hoá do cha ông để lại; giáo dục cho thanh thiếu niên có niềm đam mê và tin yêu văn hoá truyền thống, khơi dậy trong các em lòng say mê với các làn điệu dân ca quê hương mình, giáo dục tình yêu quê hương và lòng tự hào dân tộc.

Hoàng Loan