Với họ, nhà sàn chính là tài sản vô giá cả về vật chất và tinh thần, là nơi đoàn tụ của nhiều thế hệ và để con cháu biết được những phong tục văn hóa truyền thống của cha ông.

Bản Hua Ná, xã Pa Khóa, huyện biên giới Sìn Hồ là một trong những địa chỉ được nhiều người ở Lai Châu biết tới khi nhắc đến việc lưu giữ vẻ đẹp của nhà sàn dân tộc Thái Tây Bắc.

Khi biết có người đến tìm hiểu về nét đẹp nhà sàn, Trưởng bản Hua Ná Lò Văn Uốn không thể giấu được niềm hoan hỉ, nói: "Ở Hua Ná có 96 hộ dân, chỉ có 3 hộ không sống trong nhà sàn, số còn lại đều là những nóc nhà sàn xưa cũ, mộc mạc và đậm chất truyền thống. Việc giữ gìn văn hóa nhà sàn luôn luôn trong ý thức của từng hộ dân. Người dân trong bản chúng tôi luôn quan niệm nhà sàn là nơi sinh hoạt gia đình thiêng liêng, vì thế không gian ấy luôn luôn phải được bền vững."

Trưởng bản Lò Văn Uốn giới thiệu ngôi nhà sàn xưa của tổ tiên được làm hầu hết bằng gỗ to lấy trên rừng. Phải mất khá nhiều thời gian mới có thể tìm được cây gỗ lim, gỗ sấu ưng ý về làm cột nhà. Khi tìm đủ gỗ, đồng bào Thái phải ngâm từ 1-3 tháng trong ao nước, mới được lấy lên làm cột nhà. Người Thái thường dựng nhà cao chừng 2m so với mặt đất để chống ẩm thấp và thú dữ xưa.

Điều đặc biệt trong ngôi nhà sàn người Thái đó là không sử dụng sắt để vít, chằng chéo trong xây dựng. Nhà sàn thường được chia thành 3-5 gian buồng; tùy vào điều kiện và hoàn cảnh gia đình mà có nhà chia thành 7 gian buồng. Nhà nào càng nhiều gian là khá giả và sang giàu. Nhà sàn ở Hua Ná được trang trí nhiều hoa văn họa tiết tinh xảo như hình bông hoa, sừng trâu, răng cưa... ở xà nhà, lan can cầu thang, trên cửa sổ...

Bản Nậm Mạ 2, xã Nậm Mạ thuộc vùng thấp của huyện Sìn Hồ cũng là nơi được xem là gìn giữ tốt những nét đẹp văn hóa độc đáo của nhà sàn dân tộc Thái Tây Bắc. Thuộc diện tái định cư vùng lòng hồ thủy điện Sơn La, người dân bản Nậm Mạ 2 đã di chuyển đến nơi ở mới này. Tưởng như những ngôi nhà sàn cũ sẽ được người dân thay đổi về mặt kiến trúc cho phù hợp hơn với cuộc sống hiện tại, hay xây dựng những ngôi nhà cấp bốn hiện đại, tuy nhiên bà con đã không làm như vậy.

Ông Lò Văn Nguyễn, Trưởng bản Nậm Mạ 2 nói: "Bản có trên 60 hộ đồng bào dân tộc Thái. Khi phải di chuyển từ bản cũ lên khu tái định cư, tất cả các hộ đều mang theo toàn bộ cột, khung, xà, thưng dựng. Tuy mất công, mất sức, bởi việc vận chuyển những cột trụ gỗ to nặng không phải dễ dàng nhưng truyền thống của dân tộc vẫn phải giữ. Hiện tại, có thay đổi kiến trúc thì chỉ là thêm vào vài mái nhà bằng tôn, bằng ngói bro, móng trụ bằng ximăng...."

Những ngôi nhà sàn ở bản Nậm Mạ 2 vẫn giữ được thiết kế truyền thống, đó là có hai cầu thang lên xuống nằm ở đầu nhà và cuối nhà.

Theo quan niệm, cầu thang ở đầu nhà thường dành cho nam giới, những người cao tuổi đi lại; còn cầu thang cuối nhà dành riêng cho con dâu, phục vụ việc nấu nướng, nội trợ, bếp núc. Bếp được đặt ở trong nhà và luôn luôn có lửa hồng để sưởi ấm không khí. Bếp lửa được người Thái coi như là "trái tim," là "linh hồn" của ngôi nhà. Để phù hợp hơn với điều kiện sinh hoạt hiện nay, nhiều ngôi nhà sàn cũng được quây gỗ kín gầm; mua tấm lợp tôn thay bằng ngói đá cho mái nhà...

"Trong bản Nậm Mạ 2 có rất nhiều ngôi nhà sàn có tuổi đời hàng chục năm. Trụ nhà được làm bằng gỗ sấu ngâm nước nên qua nhiều thời gian, gỗ vẫn rất bền và ít bị mối mọt. Bởi vậy, thời gian qua, đã có người ở nơi khác đến dò hỏi và có ý định muốn mua nhà sàn nhưng người dân không bán. Bởi lẽ, người dân trong bản biết rằng, giá trị truyền thống của nhà sàn không thể tính bằng giá trị vật chất," Trưởng bản Lò Văn Nguyễn cho biết thêm.

Những ngôi nhà sàn bình dị với mái phủ rêu phong lấp ló sau những rặng cây nằm quần tụ ven suối, tất cả đã tạo nên khung cảnh sơn cước đặc trưng quê hương của dân tộc Thái Tây Bắc. Dù cuộc sống có thay đổi, đồng bào Thái nơi đây vẫn sinh hoạt yên ấm bên trong ngôi nhà sàn đã gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của dân tộc mình./.

Nguyễn Duy (TTXVN)