Khi thực hiện bài viết này, tôi đã lần giở lại tất cả những sáng tác âm nhạc viết về người thầy giáo suốt hơn nửa thế kỷ qua, cả trong trí nhớ lẫn trong những tập ca khúc lớn nhỏ. Thật đáng ngạc nhiên trước một sự thật: số lượng bài viết về các nhà giáo còn quá ít ỏi. Những bài viết có chất lượng được công chúng lưu nhớ lại càng ít hơn: Cô giáo vùng cao (Hoàng Long- Hoàng Lân) Quà tháng năm (Hồng Đăng), Cô giáo Tày cầm đàn lên đỉnh núi (Văn Ký), Bài ca người giáo viên (Hoàng Vân), Yêu người bao nhiêu yêu nghề bấy nhiêu (Nguyễn Văn Quỳ), Hành khúc ngày và đêm (Phan Huỳnh Điểu), Ước mơ xanh (Lệ Giang), Em sẽ lớn lên (Trọng Loan), Bài ca cô nuôi dạy trẻ (Nguyễn Văn Tý)…

Theo truyền thống dân tộc ta, nghề dạy học được coi là cao quý nhất, và người thầy giáo ở xã hội nào cũng được tôn vinh. Không phải vô cớ mà người Việt Nam ta từ bao đời vẫn ghi lòng câu ca dao:

Muốn sang thì bắc cầu kiều
Muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy.

Và câu ngạn ngữ “Nhất tự vi sư, bán tự vi sư” đã nói hết vai trò của người thầy giáo trong xã hội.

Trong 2 tập bài hát lớn: Tiếng hát Việt nam 1964-1975 do Nhà xuất bản Văn hoá in năm 1977 và 100 ca khúc chào thế kỷ do Nhà xuất bản Thanh niên in năm 2000 thì mỗi tập cũng chỉ vẻn vẹn có một bài nói về nhà giáo.

Những chi tiết trên nói lên điều gì? Rõ ràng chẳng những giới sáng tác chưa chú trọng đề tài này mà các nhà xuất bản khi in các tuyển tập nhạc cũng có vẻ như “lãng quên”. Ngay một số nhạc sĩ chuyên nghiệp gần như cả đời gắn bó với ngành giáo dục nhưng cũng ít viết về nhà giáo. Điều đó cho thấy hình như đề tài này khó viết? Bài hát về nhà giáo đòi hỏi ngôn ngữ âm nhạc chắt lọc, trong đó sự sâu sắc phải được đặc biệt quan tâm. Đối tượng đề cập không thể phù hợp với những giai điệu nông cạn hời hợt, càng không thể ồn ã như những bài hát theo phong cách nhạc nhẹ đang lan tràn hiện nay. Miêu tả một cô giáo, ngay cả khi cô giáo ấy rất trẻ đi chăng nữa, thì cái chất vui tươi trẻ trung cuả cô cũng khác hẳn các cô gái trẻ làm những công việc khác. Một trong những bài ra đời từ lâu, đến nay vẫn được nhiều giáo viên trẻ thích hát là Bài ca người giáo viên cuả Hoàng Vân. Bằng hàng loạt những đảo phách liên tiếp và kết thúc bằng dãy nốt kép ở nhịp 2/4 , tác giả đã tạo nên tính chất sôi nổi vui tươi rất phấn khích cho tác phẩm. Nhưng không vì thế mà lại hát nhanh quá khi thể hiện, bởi nếu vậy sẽ mất hết vẻ chững chạc cần có cuả bài, nhất là với nội dung lời ca “Tiếng em nói nhen nhóm bao mơ ước lý tưởng. Tiếng kiêu hùng cuả lịch sử cha ông dựng nước…”( Mặc dù tác phẩm ghi sắc thái “không chậm”). Dẫu sao thì cũng hiếm khi người sáng tác gọi đối tượng cảm xúc bằng em như Hoàng Vân, mà phần nhiều hơn đã hóa thân vào chính đối tượng ấy để tự hát về mình. Có 2 bài hát ở trường hợp này đạt hiệu quả cao đó là Ước mơ xanh (Lệ Giang) Em sẽ lớn lên (Trọng Loan). Nữ tác giả trẻ không chuyên đã viết nên một bài hát giản dị gọn gàng với giai điệu ngọt ngào, chân tình tha thiết diễn tả mơ ước của những cô gái trẻ được trở thành cô giáo. Chị gọi đó là ước mơ xanh. Tiết tấu 6/8 được tác giả xử lý khá uyển chuyển làm cho bài hát trở nên điệu đà rất có duyên. Trọng Loan lại khai thác một khía cạnh sâu sắc khác: các nhà giáo say sưa tự hào nhìn học sinh cuả mình và nghĩ tới chúng sẽ lại lớn lên như chính bản thân mình: “Em sẽ lớn lên như tôi đã từng khôn lớn, và sẽ bay cao bay xa hơn tôi, tới những đỉnh cao mơ ước của loài người…”. Điệu thứ vốn dễ tạo nên màu âm tối, nhưng tác giả đã xử lý để có một bài ca ngắn gọn mà rất có chiều sâu tư tưởng, nghe vẫn đủ độ dày của cảm xúc.

Chỉ có dưới chế độ ta, sư nghiệp giáo dục ở vừng cao vùng sâu vùng xa mới được Đảng và Nhà nước quan tâm đặc biệt. Rất đáng quý 2 bài hát Cô giáo cùng cao (Hoàng Long- Hoàng Lân) và Cô gíáo Tày cầm đàn lên đỉnh núi (Văn Ký) đã khiến người nghe rất có cảm tình. Đặc biệt cảm động là tác phẩm của Văn Ký, bằng âm thanh đã vẽ lên một bức tranh sinh động về cô giáo người Tày cầm đàn lên đỉnh núi, dạy học cho con em người Mèo. Và thật thú vị khi tác giả dẫn dắt giới thiệu rất khéo công đức giản dị mà lớn lao cuả cô “Cô đi tìm người yêu đang đứng đợi bên bờ suối chắc? Không, cô đi tìm đàn em nhỏ chưa biết chữ trên đỉnh núi cao…” Hình ảnh cô cầm đàn nói lên việc cô không chỉ dạy chữ mà còn dạy hát, đánh đàn, bồi dưỡng thêm tâm hồn cho các em học sinh rẻo cao. Cá nhân tôi cho rằng đây là bài hát hay nhất, sâu sắc nhất về đề tài giáo dục cho tới nay nếu được phép lựa chọn.

Không thể điểm hết được những giá trị đáng kể của những bài hát viết về đề tài nhà giáo đã đạt được, tuy số lượng - như đã nói - vẫn chưa nhiều so với các đề tài, lĩnh vực khác. Song cần thấy một điều, viết về đối tượng trí thức là rất khó, yêu cầu người sáng tác cũng phải có tri thức rất cao về năng lực sáng tác, đặc biệt là tư duy văn học để tạo nên phần lời ca có sức thuyết phục. Người nghe thật khó chấp nhận những bài hát có lời lẽ gượng gạo hoăc nghèo hình tượng văn học, đại loại “Khi tóc thầy bạc, tóc em vẫn còn xanh, khi tóc thầy bạc trắng chúng em đã khôn lớn rồi…”. Đó là 2 câu dẫn vào bài Khi tóc thầy bạc trắng. Nói như vậy có nghĩa khi tóc thày bạc trắng là già hơn lúc tóc thầy “bạc” và “chúng em đã khôn lớn rồi” là hơn lúc “tóc em vẫn còn xanh”. Thế thì lúc “chúng em đã khôn lớn” chẳng lẽ tóc có màu khác chứ không phải màu xanh? Ấy là chưa bàn đến 2 tiếng “bạc trắng”. Đã “bạc” lại còn “trắng”! Có lẽ tác giả muốn nói “bạc trắng” là bạc phơ, bạc hết cả đầu, chứ không phải là muối tiêu, lốm đốm bạc tức là khi ấy thầy đã già lắm. Vậy thì phải tìm cách nói khác mới có thể thuyết phục.

Xã hội càng phát triển, văn minh, sự nghiệp giáo dục càng trở nên đặc biêt quan trọng, bởi công việc “trồng người” này không giống bất cứ công việc khó khăn nào khác. Sẽ rất thiếu hụt và thiệt thòi cho đời sống tinh thần cuả công chúng nếu không gia tăng những bài hát viết về nhà giáo cả về số lượng và chất lượng. Đã từng có những bài hát hay về đề tài như đã nói, chắc chắn nếu được quan tâm sẽ phải có nhiều tác phẩm nữa ra đời, bởi đội ngũ sáng tác Việt Nam đang phát triển hùng hậu.

Còn quan tâm ra sao, dĩ nhiên là công việc của những cơ quan đoàn thể, tổ chức cá nhân có trách nhiệm./.

Kiều Thẩm