Phẩm cách người nghệ sĩ

Nguyễn Đỗ Cung là người có lòng yêu nước trong sáng, không phải do được giác ngộ, mà xuất phát từ lòng tự ái dân tộc của bản thân. Khi hiệu trưởng đầu tiên của Trường cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương là Victor Tardieu qua đời, nghệ sĩ điêu khắc Jonchère được bổ nhiệm thay thế. Trước khi lên tàu sang Việt Nam, Jonchère đã tỏ rõ thái độ của kẻ thực dân, miệt thị các nghệ sĩ bản xứ. Ông ta đã tuyên bố đi chuyến này chỉ để đào tạo “những người thợ chứ không phải những người nghệ sĩ”. Cảm thấy như bị xúc phạm tới lòng tự trọng, danh dự, Nguyễn Đỗ Cung đã cùng với họa sĩ Trần Văn Cẩn, Hoàng Lập Ngôn, Lương Xuân Nhị (có tài liệu nói cả Lưu Văn Sìn) cùng thảo một bức thư phản đối và ký tên tại ngay nhà của Lương Xuân Nhị. Bức thư được đăng trên Báo Ngày nay (1939) đưa ra những bằng chứng và lý lẽ chứng minh tài năng của người Việt Nam qua các công trình kiến trúc cổ, cũng như các tác phẩm sau này. Thấy Nguyễn Đỗ Cung có tư tưởng chống Pháp, Jonchère đã đuổi,  không cho ông được lui tới trường.

Cũng chính từ lòng tự hào, trân trọng trước tài năng của các họa sĩ Việt Nam, ông Viện trưởng Viện Mỹ thuật Nguyễn Đỗ Cung đã có chủ trương tìm mua lại các tác phẩm của các họa sĩ của Trường cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương đang còn lưu lạc ở nhiều nơi. “Chính ông viện trưởng đã “cứu” các tác phẩm hội họa Đông Dương” - nhà phê bình mỹ thuật Nguyễn Hải Yến, người nhận nhiệm vụ tìm lại các bức tranh, nhớ lại. Bởi nếu như ông không đưa ra chủ trương kịp thời, thì các tác phẩm quý giá này đã có thể bị bán hết ra nước ngoài.

Lòng yêu nước sớm thôi thúc Nguyễn Đỗ Cung tham gia cách mạng, sáng tác phục vụ các cuộc kháng chiến. Ông là người có vinh dự có hai lần được diện kiến, vẽ chân dung Bác Hồ. Lần đầu tiên vào năm 1946, họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung cùng họa sĩ Tô Ngọc Vân, nhà điêu khắc Nguyễn Thị Kim đã tới Bắc Bộ phủ trước ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh lên đường sang Pháp dự Hội nghị Fontainebleau, lần thứ hai là vào năm 1954. Nhiều tác phẩm sau Cách mạng Tháng Tám của Nguyễn Đỗ Cung đang được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, nhưng đáng tiếc là hầu hết các tác phẩm trước đó của ông đã bị thất lạc hoặc hư hỏng hết. Để đánh giá về tài năng, con đường hội họa của Nguyễn Đỗ Cung, sẽ trọn vẹn hơn nếu nhìn nhận các tác phẩm thuộc cả hai thời kỳ sáng tác, khi ông luôn thích các khuynh hướng hội họa mới, và khi chỉ trung thành với khuynh hướng hiện thực để tập trung thể hiện nội dung tuyên truyền. 

Với ông, sáng tác (trong thời kỳ sau Cách mạng Tháng Tám) hay giữ vị trí Viện trưởng Viện Mỹ thuật chỉ là cách ông cống hiến cho đất nước, nhân dân. Tuy chỉ làm nhiệm vụ trong thời gian ngắn (7 năm), nhưng ông luôn được nhắc đến như người có công đầu trong việc tạo dựng nên Viện Mỹ thuật hay Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, và hơn nữa là công việc giữ gìn nền mỹ thuật Việt Nam.