Về Quần Tín hôm nay, chúng tôi được các cụ kể cho nghe nhiều huyền tích của làng. Một hôm, Tiên Cô giáng trần xuống gánh một bên là Núi Ngọc, bên kia là Ngàn Nưa đi qua làng bị sảy chân thành giếng. Giếng hiện vẫn còn, có độ sâu chừng 40 m, lòng giếng còn in hình bàn chân năm ngón phía trước và gót phía sau, nên dân làng thường gọi là Giếng Cô Tiên. Ngàn Nưa có Am Tiên, phong thủy xưa cho là có huyệt đạo quốc gia. Tại đây Anh hùng Dân tộc Triệu Thị Trinh đã dấy binh khởi nghiệp, đánh đuổi giặc Ngô (năm 248). Cũng theo tương truyền, vào thế kỷ 14, sau khi dấy binh ở Lũng Nhai, xã Ngọc Phụng, thuộc huyện Ngọc Lặc, nay thuộc huyện Thường Xuân, khi đi qua Quần Tín chiêu mộ thêm nghĩa quân để tiếp tục cuộc kháng chiến chống giặc Minh, Lê Lợi và đạo quân khởi nghĩa của mình đã nghỉ tại đây, được dân làng đón tiếp ân cần chu đáo, chu cấp lương thảo. Ðêm hôm ấy, Lê Lợi được Thành hoàng làng báo mộng: "Sáng sớm nhà ngươi ra giếng làng, thấy làn khói bốc lên từ giếng bay về hướng nào, thì tiến quân về hướng ấy, ắt sẽ thắng trận". Quả nhiên trận ấy nghĩa quân Lam Sơn thắng lớn. Sau này, Ngài đã trở lại ban sắc phong và đặt tên làng là Quần Tín (nơi hội tụ đức tin và tín nghĩa), vào ngày 10 tháng Giêng. Từ đó đến nay, dân làng lấy ngày này làm ngày hội truyền thống của làng,...        

Năm 1946, cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ. Khu Bốn nói chung và Thanh Hóa nói riêng khi ấy là vùng tự do, nên có nhiều cơ quan trung ương và Hà Nội chọn làm nơi sơ tán. Làng Quần Tín là nơi tập hợp những văn nghệ sĩ lớn của cả nước, một trung tâm đào tạo cán bộ văn hóa cho công cuộc kháng chiến và kiến quốc sau này. Các nhà lãnh đạo của Ðảng và Nhà nước ta (thời kỳ 1947- 1954) như các đồng chí: Trường Chinh, Hồ Tùng Mậu, Nguyễn Chí Thanh, Tố Hữu... thường lui tới nhà ông Lê Ðình Thao, trước đây là ngôi đình cổ của làng để gặp gỡ và bồi dưỡng chính trị cho các văn nghệ sĩ. Cũng tại nơi đây, Chủ tịch Xu-pha-nu-vông của nước bạn Lào anh em đã từng về đây dừng chân một thời gian trong kháng chiến chống thực dân Pháp và được bà con Quần Tín che chở, nuôi nấng và bảo vệ an toàn tại nhà cụ Thảo Chức từ tháng 2-1950 đến tháng 2-1951. Làng "hội tụ tín nghĩa" còn là nơi "cắm" trụ sở cơ quan của "lưỡng quốc tướng quân" Nguyễn Sơn và là địa điểm "rèn cán chỉnh quân" của các sư đoàn 320, 308, đồng thời cũng là nơi tập kết của nhiều đơn vị Quân đội nhân dân Việt Nam đi làm nghĩa vụ quốc tế với nước bạn Lào trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp.

Nơi quần tụ của "văn hóa kháng chiến"

Tôi đã từng có những ngày đóng quân ở Quần Tín cách đây gần 50 năm. Hôm nay trở về tôi cảm thấy như được sống lại trong tình nồng ấm thuở nào từ những cái bắt tay, những câu mời chào, ánh mắt, nụ cười nhiệt thành của người dân nơi đây.

Quần Tín, vùng đất của những huyền thoại, nơi "hội tụ đức tin và tín nghĩa" trong kháng chiến chống thực dân Pháp cũng chính là một "địa chỉ đỏ" được nhiều văn nghệ sĩ chọn ở và sáng tác. Tại đây đã che chở, nuôi dưỡng nhiều tài năng văn nghệ cách mạng Việt Nam và là nơi mở lớp Văn nghệ kháng chiến đầu tiên, còn gọi là Trường đại học Văn hóa (các khóa 1 và 2), thời kỳ 1947 - 1954, do Giáo sư Ðặng Thai Mai phụ trách cùng với các nhà văn tên tuổi khác như: Nguyễn Tuân, Vũ Ngọc Phan, Trương Tửu, Trần Dần, Nguyễn Xuân Sanh, Chế Lan Viên, Xuân Diệu, Nguyễn Ðình Thi, Thế Lữ, Hữu Loan, Minh Huệ, Hoàng Trung Thông, Trần Hữu Thung; các họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ, Nguyễn Sỹ Ngọc, Phạm Văn Ðôn, Nguyễn Thị Kim... Riêng gia đình cụ Vũ Ngọc Phan có tới 12 người từng ở đây. Gia đình Giáo sư Ðặng Thai Mai cũng có bảy người quây quần ở nhà ông Quạch, bà Vọng, nay là nhà bà Lê Thị Cúc và nhà ông Bính. Bà Nguyễn Tuân còn đem theo nghề tráng bánh cuốn và hàng tạp hóa của Hà Nội vào đây tráng bánh và bán thuốc lào cho anh em văn nghệ sĩ.

Những ngày đó, nữ sĩ Hằng Phương, vợ ông Vũ Ngọc Phan đã mở xưởng giấy ở nhà ông Lê Ðình Oánh. Các họa sĩ còn lập một xưởng họa và mở lớp dạy vẽ tại làng. Vì thế, nhiều tài năng hội họa sau này như Vũ Giáng Hương, Sỹ Ngọc... đều được ươm mầm từ nơi đây. Nhiều tác phẩm hội họa nổi tiếng như: Tình quân dân, sơn mài của Nguyễn Sỹ Ngọc; Du kích Cảnh Dương - tranh in đá của Nguyễn Văn Tỵ, Phạm Văn Ðôn; Hạnh phúc - phù điêu của Nguyễn Thị Kim... đều được ấp ủ, hình thành từ làng Tín Nghĩa này...

Ðây là nơi đặt trụ sở đầu tiên của Liên hiệp các Hội Văn học - Nghệ thuật Việt Nam. Trở về thăm Quần Tín, thật xúc động khi một cụ bà cứ nắm chặt tay tôi gửi lời về thăm bà Hạnh, Giáo sư văn học phương Tây, nguyên là giáo viên khoa Văn, Ðại học Tổng hợp Hà Nội trước đây và là con gái thứ hai của Giáo sư Ðặng Thai Mai, người đã từng dạy cho bà cụ cái chữ đầu tiên cách đây hơn nửa thế kỷ, để đi làm cán bộ phụ nữ, nay đã nghỉ hưu...

Ðịa chỉ đỏ về nguồn của giới văn nghệ sĩ

Ngày 31-1-2013, Chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa Trịnh Văn Chiến đã ký Quyết định số 418 cấp Bằng di tích lịch sử cách mạng cấp tỉnh cho Khu lưu niệm Hội Văn nghệ Việt Nam thời kỳ 1947- 1954 thuộc làng Quần Tín, xã Thọ Cường, huyện Triệu Sơn. Trước đó, ngày 11-8-2011, Tỉnh ủy Thanh Hóa đã có công văn gửi các ban, ngành chức năng trong tỉnh và huyện Triệu Sơn, xã Thọ Cường về việc đầu tư xây dựng khu lưu niệm này.

Ðồng chí Nguyễn Khoa Ðiềm, nguyên Ủy viên Bộ Chính trị, nguyên Bí thư T.Ư Ðảng, Trưởng Ban Tư tưởng - Văn hóa T.Ư (nay là Ban Tuyên giáo T.Ư) khi về thăm Quần Tín đã nói với nhân dân địa phương: "Quần Tín là địa danh lịch sử cách mạng, nên cần có một nhà bia ghi dấu ấn, xứng đáng cho văn hóa cả nước, làm cơ sở về nguồn cho các thế hệ mai sau"... Nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học - Nghệ thuật Việt Nam khi về thăm Quần Tín gần đây cũng mong muốn: "Việc xây dựng nhà bia là vô cùng cần thiết. Chúng ta phải chung tay xây dựng một khu văn hóa kháng chiến xứng tầm để tri ân nhân dân Quần Tín đã nhường cơm xẻ áo, cưu mang các văn nghệ sĩ suốt tám năm. Chúng ta chỉ làm nhà bia lưu danh những người từng đến ở Quần Tín thì chưa ổn. Chúng ta phải nghĩ đến nhân dân, phải có nhà bia, nhà văn hóa xã, khuôn viên cây xanh, có nơi cho văn nghệ sĩ trở về cội nguồn".

Các hộ gia đình nằm trong khu quy hoạch di tích lịch sử cách mạng đã sẵn sàng dời nhà đi nơi khác, nhường đất để xây dựng nhà bia và khu lưu niệm. Theo Bí thư Ðảng ủy xã Thọ Cường Nguyễn Thị Thanh, chỉ trong hai năm, từ năm 2011 đến năm 2012, nhân dân xã Thọ Cường, nhất là làng Quần Tín, đã có 598 hộ hiến 38.160 m2 đất thổ cư và 18.120 m2 tường rào xây, quán và nhà cấp bốn để làm đường xây dựng nông thôn mới. Xã cũng đã lập quy hoạch xây dựng nhà bia, khu văn hóa lưu niệm làng Quần Tín. 35 hộ trong xã, nơi có văn nghệ sĩ ở ngày xưa đã tình nguyện hiến đổi 7.000 m2 đất để xây dựng Khu văn hóa lưu niệm. Hy vọng rằng, dự án về khu di tích nhiều ý nghĩa này sớm được khởi động.

ÐỖ NGỌC YÊN/NhanDan